Odleżyny u osób starszych – profilaktyka i leczenie

W ostatnich latach obserwuje się wzrost liczby pacjentów borykających się z problemem odleżyn, o czym alarmują pracownicy opieki medycznej, szukając tym samym skutecznych rozwiązań profilaktycznych i leczniczych, które poprawią codzienne funkcjonowanie i samopoczucie chorych.

Według zespołu ekspertów PTLR (Polskiego Towarzystwa Leczenia Ran) odleżynę definiuje się jako ograniczone uszkodzenie skóry i głębszych tkanek prowadzące do owrzodzenia. Powstałe uszkodzenie jest konsekwencją nieprawidłowego ukrwienia w wyniku ucisku o charakterze długotrwałym lub powtarzającym się oraz tarcia i działania sił ścinających. Problem odleżyn idealnie odzwierciedla także ich łaciński odpowiednik - decubitus, oznaczający "leżeć płasko". Właśnie to ograniczenie ruchowe, długotrwałe unieruchomienie i oddziaływanie na skórę niekorzystnych czynników, jest przyczyną jej niedokrwienia i wtórnego rozwoju odleżyn.

Rozwijające się owrzodzenia w zależności od zaawansowania zmian można podzielić na stopnie. Im wyższy stopień, tym większe uszkodzenie tkanek i bardziej skomplikowany proces leczenia. W podejmowaniu właściwych kroków terapeutycznych konieczna jest dokładna ocena problemu. Warto zdawać sobie sprawę, że pierwszy stopień odleżyny jeszcze nie objawia się utratą tkanek. Odleżyna stopnia I to skóra bez uszkodzeń, ale występuje zaczerwienienie nieblednące pod naciskiem np. palca. Zwykle pojawia się w miejscu występowania wypukłości kostnej. W przypadku skóry o ciemniejszym zabarwieniu nieblednące zaczerwienienie może nie być widoczne; jednak kolor będzie się różnił od otaczającej skóry. Już w przypadku wystąpienia tego stopnia odleżyny warto skonsultować się ze specjalistą zajmującym się tematem ran, który dobierze odpowiedni sposób leczenia.

Miejsca szczególnie narażone na powstawanie odleżyn to okolice: pośladków, kości krzyżowej, ogonowej, łopatek, pięt, łokci, guzów kulszowych oraz potylicy.

Na powstawanie odleżyn wpływają:

Szczególną uwagę należy zwrócić na fakt, że odleżyny obniżają komfort życia pacjenta. Dlatego niezwykle istotne jest, aby jak najwcześniej podjąć kroki profilaktyczne mające na celu niedopuszczenie do rozwoju zmian odleżynowych.

Jednym z ważniejszych czynników mających wpływ na powstawanie i gojenie się odleżyn jest stan odżywienia osoby zmagającej się z tym problemem. Szczególnie niebezpieczne jest niedożywienie pacjenta, które przekłada się na częstsze występowanie odleżyn. W połączeniu z niską masą ciała i niedostateczną ilością przyjmowanego pokarmu staje się niezależnym czynnikiem powstawania trudno gojących się ran - a co za tym idzie - opisywanych owrzodzeń, zarówno u osób w wieku podeszłym, jak i tych przewlekle chorych. Przyjmuje się, że nieplanowany ubytek masy ciała rzędu 5% w ciągu miesiąca lub 10% w ciągu pół roku stanowi jeden z głównych czynników rozwoju odleżyn. Z tego też powodu wsparcie żywieniowe powinno stanowić jeden z ważniejszych elementów kompleksowej opieki nad chorym. Oprócz monitorowania stanu odżywienia pacjentów, do najważniejszych aspektów żywieniowych, na które trzeba zwrócić uwagę, należą:

1. Zapewnienie odpowiedniej kaloryczności diety

Zapotrzebowanie kaloryczne diety powinno być indywidualnie dobrane do potrzeb pacjenta, najlepiej pod okiem dietetyka. Zapotrzebowanie na energię u chorego z odleżyną wzrasta około 1,5 raza w stosunku do zapotrzebowania osoby zdrowej i wynosi około 30-35 kcal/kg masy ciała na dobę, w przypadku rozległych ran zapotrzebowanie to może być nawet większe. Dużo zależy też od stanu odżywienia osoby zmagającej się z odleżynami. Chorzy, u których obserwuje się niedożywienie lub spadek masy ciała, wymagają dodatkowej podaży energetycznej w celu zahamowania utraty kilogramów.

2. Zwiększenie podaży białka

Spożycie białka u osób z trudno gojącymi ranami, w tym odleżynami, powinno być nawet dwukrotnie większe niż w zwykłej diecie.

Zwiększone zapotrzebowanie na białko u pacjentów z trudno gojącymi ranami wiąże się z rolą, jaką pełni ten składnik. Białko jest źródłem aminokwasów, a te stanowią materiał budulcowy dla tkanek, uczestniczą w procesach metabolicznych, biorą udział w pracy układu odpornościowego, a także warunkują proces krzepnięcia krwi. Uczestniczą też w każdym z trzech etapów gojenia ran. Gdy z dietą spożywamy niewystarczającą ilość białka, brakujące aminokwasy będą pobierane z zapasów, czyli przede wszystkim z mięśni. Powoduje to ich osłabienie, co w konsekwencji może przyczyniać się do rozwoju wyniszczenia.

Wszystkie aminokwasy są istotne dla prawidłowego funkcjonowania organizmu, jednak w procesie gojenia ran wyróżnia się szczególną rolę argininy. Wzbogacając codzienne menu w pestki dyni i słonecznika, orzechy, soczewicę, szpinak czy produkty z pełnego przemiału, zadbamy o jej dodatkową podaż w diecie.

3. Odpowiedni poziom nawodnienia organizmu

Należy zadbać o doustną podaż płynów, dostosowaną do potrzeb i możliwości pacjenta. Średnio dąży się do podawania około 30-35 ml płynów na kilogram masy ciała / dobę, co w praktyce oznacza około 2 litrów płynów dostarczanych w ciągu całego dnia. Zwiększone przyjmowanie płynów przez pacjentów borykających się z problemem odleżyn ma swoje wytłumaczenie w dodatkowej ich utracie z wysiękiem z rany. Dlatego, chcąc zachować integralność skóry i tym samym przyspieszyć naprawę uszkodzonych tkanek, należy zadbać o odpowiednie nawodnienie pacjenta.

4. Zbilansowana, pełnowartościowa dieta

Urozmaicona dieta, dbająca o odpowiednie ilości nie tylko białka, ale również tłuszczów, węglowodanów i niezbędnych mikroskładników ma kluczowe znaczenie w procesie leczenia odleżyn. Prawidłowo zbilansowany jadłospis opiera się na produktach z różnych grup, których smak, konsystencja oraz wygląd są dostosowane do preferencji i stanu zdrowotnego pacjenta z odleżynami. Szczególną uwagę należy zwrócić na witaminy (A, C, E) oraz składniki mineralne (Fe i Zn) o silnym działaniu przeciwutleniającym, które zmniejszą toczący się w organizmie stan zapalny, przyspieszając tym samym gojenie się odleżyn i innych ran.

W przypadkach, gdy stan zdrowia pacjenta nie pozwala mu na pokrycie zwiększonego zapotrzebowania na energię, białko oraz dostarczenia niezbędnych w procesie gojenia ran składników odżywczych, warto skonsultować z lekarzem uzupełnienie diety w żywność specjalnego przeznaczenia medycznego. Przykładem takiego preparatu jest Nutridrink Skin Repair (dawniej Cubitan), przeznaczony do postępowania dietetycznego w przypadku odleżyn i innych trudno gojących się ran. Podawany w formie płynnej jest łatwiejszy do spożycia przez pacjentów. Dodatkowo charakteryzuje się zwiększoną ilością energii i białka, a także zawiera argininę, cynk oraz antyoksydanty, czyli składniki wspierające walkę z odleżynami.

Pozostałe działania sprzyjające profilaktyce i leczeniu odleżyn

Ważną formą profilaktyki odleżyn jest edukacja pacjenta, jego bliskich oraz personelu medycznego. Osoba wyedukowana, świadoma potencjalnych zagrożeń sprzyjających rozwojowi odleżyn, może zareagować na wcześniejszym etapie schorzenia, zapobiegając tym samym dalszym uszkodzeniom tkanek.

Magdalena Czyrynda-Koleda

dietetyk, poradnia "Z kaloriami na pieńku"

Bibliografia:

Kennerly S., Batchelor­ Murphy M. i wsp.: "Clinical insights: understanding the link between nutrition and pressure ulcer prevention", Geriatric Nursing 2015; 36: 477-­481.

Kłęk S.: "Rola leczenia żywieniowego w procesie gojenia ran", Leczenie Ran 2013; 10 (4): 95-99.

Lheureux O., Preiser JC.: "The role of nutrition support in inflammation", Nutrition in Clinical Practice 2017; 32: 310-317.

López M., Jiménez JM. i wsp.: "Relationship between pressure ulcer risk based on Norton Scale and on the “Eating/ Drinking" need assessment", Journal of Nursing Management 2019; 27: 117-124.

Munoz N., Posthauer ME. i wsp.: "The role of nutrition for pressure injury prevention and healing: the 2019 International Clinical Practice Guideline Recommendations", Advances in Skin & Wound Care 2020; 33: 123-136.

Szewczyk Maria T.,  Cwajda-Białasik J. i wsp.: "Profilaktyka odleżyn - zalecenia Polskiego Towarzystwa Leczenia Ran. Część I", Leczenie Ran 2020; 17 (3): 113-146

Szewczyk Maria T.,  Cwajda-Białasik J. i wsp.: "Profilaktyka odleżyn - zalecenia Polskiego Towarzystwa Leczenia Ran. Część II", Leczenie Ran 2020; 17 (4): 151-184