Ojcowie odnajdują się w wychowaniu dzieci?

Kiedy kobieta zostaje matką, jej organizm robi wszystko, aby pomóc jej w wypełnianiu nowej roli - zmiany gospodarki hormonalnej nie tylko przygotowują ciało do porodu i karmienia, ale także wpływają na emocje matki, aby ułatwić jej stworzenie więzi z maluszkiem, ustalić nową hierarchię wartości itp.

Najnowsze badania wykazują, że także ojcowie są wspierani przez biologię w roli rodzica - ich mózgi i hormony przeprogramowują się podobnie jak w wypadku kobiet. Nie tylko przenośnie w sercu, ale także dosłownie w mózgu powstają części przeznaczone wyłącznie dla potomstwa.

Z pozoru po poczęciu ojcowie nie są niezbędni do utrzymania potomstwa przy życiu, więc mogłoby się wydawać, że nie ma powodu, aby natura szczególnie zachęcała mężczyzn do opieki nad dziećmi. Fakty przeczą jednak tej tezie: umiera dwa razy więcej niemowląt pozostawionych pod opieką samotnej matki niż tych, którymi zajmują się oboje rodzice - wykazały badania opublikowane w roczniku "National Vital Statistics Reports vol. 48" wydawanym przez amerykański Centers for Disease Control and Prevention.

W dalszym życiu dziecka jest podobnie - dzieci wychowywane bez ojców znacznie częściej niż inne doświadczają problemów szkolnych, częściej popadają w uzależnienia. W świetle tych faktów staje się jasne, że dla zachowania naszego gatunku przy życiu i w zdrowiu ważne jest, aby ojcowie czuli potrzebę i satysfakcję z opieki nad potomstwem.

Nowe badania pomogły ustalić, co w tej sprawie robią ich neurony i hormony. Wiemy także więcej o tym, jak to się dzieje, że w obecności ojca główny ośrodek nerwowy dziecka rozwija się prawidłowo.

Mózgi są plastyczne nie tylko w okresie dzieciństwa. Wciąż powstają nowe połączenia neuronalne, a także nowe neurony. Temu procesowi, zwanemu neurogenezą, sprzyja zdobywanie nowych umiejętności. Badania na myszach dowiodły, że neurogeneza u samców nasila się, gdy na świecie pojawia się jego potomstwo.

Ale jest warunek: mysi tata musi przebywać w pobliżu swoich dzieci. Nowe komórki pojawiają się w części zwanej opuszkami węchowymi i odpowiadają za reagowanie na zapach potomstwa, a te, które powstają w hipokampie, w którym przechowujemy wspomnienia, ułatwiają zapamiętanie ich woni.

Zmiany neurochemiczne przekładają się na życie - mysi ojcowie, których nawet na dłuższy czas oddzielano od dzieci, bez trudu poznawali je właśnie po zapachu. Innych swoich pobratymców myszy dość szybko zapominają. Neurogenezę pobudza w mózgach młodych ojców prolaktyna - ten sam hormon, który w kobiecych piersiach uruchamia produkcję pokarmu.

- Prolaktyna była uznawana za hormon typowo żeński. Odgrywa ona ważną rolę w otwarciu się matki na potrzeby dziecka. Jednak badania wykazały, że ciało mężczyzny także produkuje ten hormon. Do wpływu prolaktyny dołącza się otwartość młodego ojca na bliskość, ciepło, świadomość faktu, że dziecko tego potrzebuje, wychowanie przez jego rodziców, itp.

Poprzez tę kaskadę zdarzeń produkcja prolaktyny i oksytocyny się nasila - ciało robi, co w jego mocy, aby wzmocnić mężczyznę w nowej roli, jaką ma do odegrania - wyjaśnia Paweł Zawitkowski, fizjoterapeuta NDT-Bobath, konsultant Kliniki Neonatologii i Intensywnej Terapii Noworodka w Instytucie Matki i Dziecka w Warszawie oraz Poradni Diagnostyki i Terapii Neurologicznej "POLEK". Z kolei mózgi dzieci zdają się oczekiwać obecności ojców, aby prawidłowo się rozwinąć.

Zbadano to na przykładzie przypominających szczury koszatniczek pospolitych, które dzielą między sobą obowiązki rodzicielskie podobnie jak ludzie - ojcowie pomagają matkom w podstawowej opiece nad maleństwem, a gdy dzieci podrosną, zaczynają się z nimi aktywnie bawić.

Małe koszatniczki wychowywane w gnieździe, z którego zabrano ojca, cierpiały z powodu niewłaściwego rozwoju synaps, umożliwiających przesyłanie informacji między komórkami mózgu. Szczególnie wyraźne zmiany zaobserwowano w korze oczodołowo-czołowej, biorącej udział w procesie podejmowania decyzji, odczuwania satysfakcji i przetwarzania emocji.

Naukowcy uważają, że to odkrycie jest ważną wskazówką na drodze do zrozumienia problemów z zachowaniem dzieci wychowywanych bez ojców. U małych koszatniczek, którymi zajmowały się wyłącznie matki, odkryto także zmiany w korze czuciowo-somatycznej, związanej m.in. z odczuwaniem dotyku, które z kolei bywają przyczyną zaburzeń metabolizmu i gospodarki hormonalnej.

Badania na ludziach potwierdzają, że męski organizm, odpowiadając na pojawiające się bodźce, przeprogramowuje się w tryb "ojcostwo". - Ojcostwo i wyzwania związane z pojawieniem się noworodka wymagają od mężczyzny emocjonalnego i psychofizycznego dostosowania.

Badania wskazują, że biologia mężczyzny może zmieniać się w taki sposób, aby jak najlepiej pomóc mu sprostać tym wyzwaniom - mówi Lee Gettler z Northwestern University w Chicago. Zmiany w pracy serca i ciśnienia krwi na widok potomka są identyczne u młodych matek, jak i u ojców.

Dodatkowo u mężczyzn wyraźnie spada poziom testosteronu. Także w tym wypadku zmiana była tym większa, im więcej czasu ojcowie poświęcali pociechom. Testosteron to hormon prowokujący mężczyzn do współzawodnictwa i podejmowania ryzykownych zachowań.

Jego mniejsze stężenie powoduje, że panowie chętniej zostają w domu i opiekują się rodziną, bo nie czują atawistycznego popędu do rozsiewania materiału genetycznego. Przy okazji badania rzuciły nowe światło na to, dlaczego mężczyźni, którzy założyli rodzinę, cieszą się lepszym zdrowiem i żyją dłużej niż ich samotni koledzy.

Wysoki poziom testosteronu zmniejsza bowiem odporność, utrudniając organizmowi zwalczanie infekcji. Zostanie ojcem jest zatem dobrą inwestycją we własne zdrowie. Zmiany w stężeniu hormonów mogą się różnić u poszczególnych mężczyzn, zależą m.in. od uwarunkowanego genetycznie poziomu wyjściowego, sprzed czasu, kiedy partnerka zaszła w ciążę.

Wszyscy panowie na całym świecie mają jednak podobne predyspozycje do stania się doskonałymi ojcami. - Mężczyzna, u którego poziom oksytocyny jest nieco niższy niż u kolegi, może trochę dłużej doskonalić się w sprawnej opiece i pielęgnacji dziecka. Czasem musi zapomnieć o cechach, jakich otoczenie ciągle od niego oczekuje, po prostu "spuścić z siebie powietrze", żeby całym sobą przytulić się do dziecka.

U każdego z mężczyzn taka gotowość pojawia się w różnych momentach. Kiedy dowiaduje się, że zostanie ojcem, kiedy pierwszy raz trzyma dziecko na rękach. Czasem, kiedy po ciężkim dniu zasypia przytulony do syna czy córki. Wtedy coś się odblokowuje, pojawia się świadomość: "nie muszę wciąż walczyć, biegać za mamutem, zarabiać pieniędzy, tu jest to, co jest dla mnie najważniejsze".

Kiedy typowy macho, z super poziomem testosteronu, poczuje to i dostanie od swojego otoczenia przyzwolenie na taką zmianę, to także On może stać się super opiekunem noworodka czy niemowlęcia, a dzieje się to również na poziomie hormonalnym - wzrasta u niego poziom oksytocyny i prolaktyny - wyjaśnia Paweł Zawitkowski.

Poziom oksytocyny, zwanej hormonem miłości lub przywiązania, rośnie bowiem nie tylko u matek, ale także i u ojców. W przypadku kobiet produkcję tej substancji pobudza bycie w ciąży i karmienie piersią. U mężczyzn - przebywanie z dzieckiem. Niezwykłego odkrycia dotyczącego roli oksytocyny w rodzicielstwie dokonali naukowcy z Uniwersytetu Yale w New Haven i Uniwersytetu Bar-Ilan w Izraelu - przy każdym pomiarze stężenia tego hormonu u młodych rodziców okazywało się, że nie różni się on od poziomu stwierdzanego u matek.

- Odkrycie to dowodzi, jak ważne jest stwarzanie ojcom możliwości interakcji ze swoim dzieckiem bezpośrednio po jego narodzinach, po to, by pobudzić u nich układ neurohormonalny odpowiedzialny za powstawanie więzi - mówi współautorka pracy dr Ruth Feldman z Uniwersytetu Bar- Ilan.

Odkrycia podobieństw w reakcjach organizmów młodych matek i ojców sprowokowały niektórych naukowców do postulowania, aby określenia "ojcostwo" i "macierzyństwo" zastąpić wspólnym terminem "rodzicielstwo". W ten sposób chcą promować ideę, że mężczyzna i kobieta pełnią podobną rolę w wychowaniu dziecka. I choć rzeczywiście tak jest, to jednak te role nie są identyczne.

"Matki dają naszemu duchowi ciepło, a ojcowie światło" - pisał Jean Paul Sartre. Erich Fromm podkreślał, że rolą ojca jest dać dziecku poczucie bezpieczeństwa, siły, a "wreszcie pozwoli mu rządzić się własnym rozumem i obywać bez autorytetu ojca".

- Nie rezygnowałbym z terminów ojcostwo i macierzyństwo na rzecz znalezienia jakiegoś uniwersalnego określenia. Jest i rodzicielstwo, jest też mama i tata. Nie ma sensu na siłę udowadniać, że jesteśmy tacy sami, bo nie jesteśmy. Nie chodzi mi o przeciwstawianie sobie ról matki i ojca, ale o umożliwienie, aby się uzupełniali.

Każde z rodziców oferuje ciepło, więź i poczucie bezpieczeństwa po swojemu. Mężczyzna opiekując się cudownie swoją pociechą nie staje się jego mamą - mówi Paweł Zawitkowski. 

Skoro natura wspiera ojca w jego roli już od chwili narodzin dziecka, to dlaczego wielu ojców lepiej odnajduje się dopiero w opiece nad starszymi dziećmi? Jednym z powodów jest fakt, że kobiety odsuwają mężczyzn od tego zadania, nie dając im szansy nawiązania bezcennej więzi z noworodkiem, a ich organizmom wytworzenia dodatkowych dawek hormonów.

Nawet kiedy młoda matka zdecyduje się zostawić dziecko pod opieką partnera i wyjść na spacer, zazwyczaj natychmiast czuje niepokój i zasypuje ojca telefonami. Nie wynika to ze złej woli, ale z biologii matki. - Prolaktyna była uznawana za hormon typowo żeński. Poza najbardziej znanym wpływem na laktację, odgrywa ważną rolę w otwarciu się i totalnej koncentracji matki na potrzebach dziecka.

Oczywiście chodzi tu o troskę, czułość, ale też swoistą determinację w opiece nad dzieckiem. Jednak badania wykazały, że ciało mężczyzny także produkuje ten hormon. Prolaktynie właśnie, a dokładnie jej działaniu, przypisuje się gotowość i otwarcie młodego ojca na pełen ciepła, głębokiej więzi i troski, wręcz "organiczny" kontakt z noworodkiem i niemowlęciem, jego świadomość potrzeb dziecka i jakość opieki, jaką jest w stanie otoczyć niemowlę.

Wiele zależy od cech uwarunkowanych genetycznie, ale też sposobu, w jaki mężczyzna został wychowany i - co równie ważne - od tego, na ile otoczenie ojca świadomie i przyjaźnie akceptuje tę jego gotowość i potencjał. Wszystkie te czynniki, poprzez kaskadę zdarzeń neurobiochemicznych, stymulują produkcję prolaktyny i oksytocyny.

Ciało robi, co w jego mocy, aby wzmocnić mężczyznę w nowej roli, jaką ma do odegrania - wyjaśnia Paweł Zawitkowski. - Najlepsze, co może zrobić matka, to zachęcać, namawiać i wspierać partnera w opiece nad dzieckiem. Pomagać mu, a jeśli potrzeba, to instruować.

Ale mężczyźni szybko sami znajdują swój sposób, jak najlepiej dziecko utulić, przewinąć itp. - dodaje Justyna Święcicka, psycholog ze Specjalistycznej Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej "Uniwersytet dla Rodziców" w Warszawie. Jak młody ojciec może nawiązywać więź z noworodkiem i niemowlęciem?

Przede wszystkim przez swoją obecność przy nim i branie czynnego udziału w początkach jego życia. - Żeby mężczyzna miał przyjemność z tej relacji i miał na nią wpływ, musi uczestniczyć w zajmowaniu się synem czy córką od początku: kąpać, przewijać, usypiać, zabierać na spacery itd. - dodaje Justyna Święcicka.

- Od lat pracuję z niemowlakami, noworodkami i ich rodzicami, i mogę zaświadczyć, że często ojciec lepiej sobie radzi z opieką nad dzieckiem. Teza, że ojcowie lepiej sprawdzają się w kontakcie ze starszymi dziećmi wynika głównie z faktu, że takie dzieci można już wychowywać "zadaniowo", np. uczyć jeździć na rowerze.

Tu łatwiej się spełnić tym mężczyznom, których natura nie obdarzyła taką biologiczną gotowością do opieki, jak innych. Ale i Oni mają prawo i mogą być cudownymi opiekunami niemowląt - mówi Paweł Zawitkowski.

Rosyjskie przysłowie mówi: jeżeli żyjesz, nie stawszy się ojcem, to umrzesz, nie będąc człowiekiem. Zaangażowanie ojca w jego rolę jest nie tylko polisą na dobrą przyszłość dziecka, także mężczyźni zyskują w tym szansę na swój rozwój. - Mężczyźni, którzy zdecydowali się przeznaczyć czas i uwagę dla swojego nowo narodzonego dziecka, wiele zyskali, nauczyli się dużo w aspekcie emocjonalnym.

Kiedy słyszę od dorosłych o tym, że nie mieli dobrej relacji z ojcem i o ogromnej, nienasyconej potrzebie tego kontaktu, często myślę, jaka to wielka strata dla tego ojca, który strwonił szansę na rozwój i na tę wspaniałą przygodę, jaką jest ojcostwo - mówi Justyna Święcicka.

"Mężczyzna, który nie angażuje się w relację z niemowlęciem, wchodzi w rolę »zdyskwalifikowanego taty« i coraz częściej zadowala się pracą zawodową i funkcją żywiciela rodziny. Taka sytuacja nie sprzyja rozwojowi jego ojcostwa i utrudnia mu zbudowanie więzi z dzieckiem.

Trudniej mu też uchwycić moment, w którym dziecko nie potrzebuje już tak silnego związku z matką i zaczyna być gotowe do kontaktów z innymi osobami" - pisze psychiatra Grażyna Rymaszewska w artykule "Wpływ relacji z ojcem i matką na rozwój psychiczny dziecka". Na szczęście w polskich rodzinach sporo się zmienia.

Coraz więcej młodych matek chce kontynuować przerwane studia albo wrócić do pracy, co wymusza partnerski podział obowiązków rodzicielskich. W ciągu kilku ostatnich dekad wyraźnie zmienił się też sposób postrzegania ojców uczestniczących w opiece nad niemowlakiem.

- Wcześniej mężczyzna, który zaraz po narodzinach dziecka spontanicznie się nim zajmował, przewijał, przytulał, był traktowany przez otoczenie jak dziwoląg. Dziś większości z nas taka postawa już nie dziwi, więcej, wręcz się tego oczekuje - mówi Paweł Zawitkowski. Do tego doszły zmiany w prawie, ułatwiające ojcom udział w aktywnym towarzyszeniu dziecku już od narodzin.

Polscy ojcowie wspaniale wykorzystują te zmiany - coraz lepiej odnajdują się w swoich rolach i coraz chętniej spędzają czas ze swoimi dziećmi. Nawet ci pracujący zawodowo poświęcają potomstwu średnio 40 minut dziennie. To więcej niż Francuzi (26 minut) czy Belgowie (28 minut) - wynika z raportu OECD. Statystyczni polscy ojcowie pozostający w domu mają dla swoich dzieci stosunkowo niewiele więcej czasu, bo 56 minut dziennie.

Na końcu listy są ojcowie z RPA (8 minut) i Korei Południowej (12). - Coraz większe zaangażowanie ojców w wychowanie obserwuję także w gabinecie, do którego przychodzi znacznie więcej niż dawniej panów z prośbą o radę, pomoc w wychowaniu czy poprawie relacji z dzieckiem.

To panowie o różnym wykształceniu, wykonujący różne zawody. Fakt, że zaczęli przychodzić sami, z własnej inicjatywy, to duża zmiana. Zdarzają się już nawet grupy dla rodziców, w których jest więcej mężczyzn niż kobiet - chwali polskich ojców Justyna Święcicka. Jak w praktyce młody ojciec odczuwa zmiany, które w prezencie na urodziny dziecka dostaje od matki natury?

- W ułamku sekundy rozluźnia pancerz. To taki "pstryk!", jak zapalenie światła w ciemnym pokoju, to działa automatycznie. Do gry włącza się psychika i neurobiologia, spychając na bok nawyki, przekonania czy postanowienia. Nagle mężczyzna staje się innym człowiekiem. I ta zmiana jest totalna - dotyczy relacji z partnerką, nawet sposobu ubierania się i wyglądu cery.

To się dzieje w różnych momentach. Ja poczułem to w chwili, kiedy się dowiedziałem, że zostanę ojcem - opowiada Paweł Zawitkowski. - Jeżeli mężczyzna doceni fakt bycia ojcem, to ojcostwo będzie największą i najcudowniejszą przemianą w jego życiu - dodaje.

Tekst: Monika Maciejewska

Więcej przeczytasz w magazynie Wiem jak działają dzieci.