Wcześniak: Jak się nim opiekować?

Kiedy maluch przychodzi na świat przed terminem (czyli przed 37. tygodniem ciąży, a zdarza się, że wcześniej) trafia do inkubatora, gdzie warunki są zbliżone do tych, jakie panują w łonie mamy. Od tego momentu przebywa na oddziale intensywnej opieki noworodka, gdzie nabiera sił.

Wcześniaki są znacznie mniejsze niż dzieci urodzone o czasie. Mają słabsze napięcie mięśniowe, a tkanka tłuszczowa jest niewystarczająca, by utrzymać stałą temperaturę ciała. U niektórych maluszków występują trudności z oddychaniem, prawidłowym krążeniem czy ssaniem: wtedy wymagają pomocy aparatury medycznej.

Gdy maluch osiągnie wagę powyżej 2 kg, samodzielnie oddycha, ssie i nie choruje, lekarz może podjąć decyzję o wypisaniu go ze szpitala. Tak rozpoczyna się nowy etap w życiu rodziców i dziecka. Razem z dr Barbarą Gierowską-Bogusz, pediatrą i neonatologiem z IMiD podpowiadamy, jak pielęgnować, karmić i troszczyć się o zdrowie wcześniaka. 

W pierwszym roku życia wcześniaki otoczone są szczególną opieką. Przy wypisie ze szpitala maluch dostanie skierowania do specjalistów, którzy będą kontrolować jego rozwój (okulisty, laryngologa, neurologa, kardiologa). Dobrze, jeśli maleństwo zobaczy fizjoterapeuta. Nad całością czuwać będzie pediatra.

Wcześniaka należy szczególnie chronić przed infekcjami, na które jest szczególnie podatny. Dla dzieci urodzonych przed czasem szczególnie niebezpieczny jest wirus RS występujący od listopada do kwietnia. Wywołuje zapalenia oskrzeli, płuc, niewydolność oddechową.

W Polsce istnieje program szczepień przeciwko RS (informacje na: wczesniak.pl, koalicjadlawczesniaka.pl). Zadbaj też, by maluch odbył wszystkie szczepienia obowiązkowe. O ich kolejności i terminie zdecyduje lekarz prowadzący. Aby zmniejszyć ilość nieprzyjemnych wkłuć, można zainwestować w szczepionki wieloskładnikowe.

Dzieci, które urodziły przed 37. tygodniem ciąży i te z masą urodzeniową poniżej 2500 g, są bezpłatnie szczepione przeciw pneumokokom. Warto też rozważyć skorzystanie z płatnych szczepień rekomendowanych (np. przeciw WZW A czy rotawirusom).

U niemowląt urodzonych przedwcześnie tempo nabywania nowych umiejętności zależne jest od czasu, w którym przyszły na świat, stanu ich układu nerwowego oraz wpływu otoczenia. Rozwój dziecka może odbywać się z lekkim opóźnieniem lub nierównomiernie. Obserwuj malca i kiedy coś cię zaniepokoi, powiedz o tym pediatrze.

Patrz, jak dziecko reaguje na otaczający je świat, np. czy skupia wzrok na twojej twarzy, czy się uśmiecha, wodzi wzrokiem za przedmiotami, chwyta je w dłonie. Zwróć też uwagę, czy wydaje dźwięki i jak na nie reaguje, czy prawidłowo ssie i w jakim tempie przybiera na wadze. Nie porównuj go z rówieśnikami urodzonymi o czasie.

Oceniając rozwój brzdąca, oblicz jego wiek korygowany (odejmij od wieku kalendarzowego malucha te tygodnie, które dzieliły go od planowanego terminu porodu).

Jeśli u dziecka stwierdzono nieprawidłowości związane z układem nerwowym czy mięśniowym, zostanie skierowane do neurologa, ortopedy i fizjoterapeuty. Maluch powinien regularnie odwiedzać tych specjalistów do 2.-3. roku życia. Wcześniak może mieć zleconą rehabilitację, która polega na pomocy w nabywaniu umiejętności ruchowych i poznawczych.

Rodzice zazwyczaj uczestniczą w takich zajęciach, uczą się wykonywać ćwiczenia, a potem powtarzają je z dzieckiem w domu. Najczęściej stosowane metody rehabilitacji to NDT-Bobath i metoda Vojty.

Oprócz ćwiczeń istotna jest codzienna profilaktyka. Ważne, by kłaść dziecko i na pleckach, i na brzuchu, bo zmiana pozycji stymuluje do pracy coraz to inne mięśnie. Należy też zwracać uwagę na to, jak maluch się układa (czy nie przybiera uporczywie jednej pozycji lub nie zwija się w literę "c").

Fizjoterapeuta wyjaśni ci, jak masz podnosić i trzymać dziecko, by nie pobudzać go do nadmiernego napinania mięśni.

Zanim wyjdziesz ze szpitala, zostaniesz poinformowana, w jaki sposób zajmować się maluszkiem w domu. Bo choć jest już gotowy, by opuścić oddział noworodków, wciąż wymaga szczególnej opieki i postępowania.

Maleństwo łatwiej dostosuje się do nowych warunków, jeśli zapewnisz mu spokój. Zadbaj więc o ciszę, ogranicz liczbę bodźców, zapewnij przyćmione światło i odpowiednią temperaturę w pokoju (nie niższą niż 22°C).

Oswajanie malca ze świeżym powietrzem zacznij od werandowania. Możesz to zrobić już następnego dnia po powrocie ze szpitala. Ubierz maluszka odpowiednio, włóż do wózka i postaw blisko otwartego okna (nie w przeciągu!). Po kilku dniach możesz wyjść z dzieckiem na krótki spacer, na jakieś 15-20 minut.

Ciuszki dla noworodków są zbyt duże dla twojego szkraba, dlatego szukaj tych przeznaczonych specjalnie dla wcześniaków (w rozmiarach: 32, 38, 44, 50). Możesz je znaleźć przede wszystkim w sklepach internetowych (np. gattino.pl, www.sklep.dlawczesniaka.pl, www.limango.pl), a także w niektórych sieciówkach (np. H&M, Tesco).

Wybieraj wygodne ubranka z bawełny, wysokogatunkowego polaru, bez żadnych sztywnych elementów (napów, aplikacji) i metek, które mogłyby spowodować otarcia wrażliwego naskórka.

Ubieraj maleństwo podobnie jak dziecko urodzone o czasie, pamiętając przy tym, że wcześniak może szybciej marznąć (aby to sprawdzić, dotknij jego karku - jeśli jest chłodny, przykryj malca kocykiem).

Zakładaj mu cienką czapeczkę, skarpetki i rękawiczki. Wybieraj pieluszki dostosowane do rozmiarów i wagi maleństwa (np. Pampers Premium Care Mini, Bella Háppy Before Newborn, Huggies Newborn). Aby uniknąć podrażnień, zmieniaj je często. Stosuj delikatne kremy ochronne przeznaczone dla noworodków.

Wcześniaki czują się bezpieczniej, jeśli mają ograniczoną przestrzeń wokół siebie. Przez pierwsze tygodnie owijaj zatem dziecko kocykiem lub układaj w śpiworku. Specjaliści polecają też "gniazda" (specjalne poduszki w kształcie rogala wypełnione styropianowym wkładem), które leżącemu maluchowi ułatwią przybranie właściwej pozycji.

Przed planowaną kąpielą maluszka należy dogrzać łazienkę do temperatury 25-26°C. Na początku można myć malucha myjką namoczoną w ciepłej wodzie. Przemyj nią miejsca za uszami, pupę, pachwiny, szyję. Kąpiel "na mokro" nie powinna trwać dłużej niż 15 minut, by nie wychłodzić malca.

Po wyjęciu z wody delikatnie osusz maleństwo i natłuść oliwką. Do pielęgnacji dziecka używaj kosmetyków, które nie naruszają ochronnej warstwy naskórka.

Początki naturalnego karmienia mogą być trudne. Ale naprawdę jest o co walczyć. Zdaniem specjalistów dla wcześniaka nie ma nic lepszego niż mleko mamy. Jego skład jest optymalnie dostosowany do potrzeb nadrabiającego zaległości maluszka.

Po przedwczesnych narodzinach wybór sposobu karmienia zależy od wieku i poziomu rozwoju dziecka. Najmniejsze wcześniaki, które urodziły się przed 28. tygodniem ciąży, są karmione dożylnie. Kiedy ich stan zdrowia już na to pozwala, wprowadza się karmienie przez sondę.

Najlepiej, by podawać nią pokarm mamy. Dzięki niemu maluszek lepiej się rozwija i znacznie szybciej przechodzi do karmienia doustnego. Gdy odruch ssania się wzmocni, maluch może zacząć pić mleko z piersi. Dobrze, gdy nauka prawidłowego ssania będzie się odbywać pod okiem neurologopedy.

Postaraj się w ciągu 6 godzin po porodzie zacząć stymulować laktację. Pierwsze krople mleka (siary) są dla dziecka niezwykle cenne. Ważne, byś starała się utrzymać produkcję mleka, nawet jeśli dziecko nie umie jeszcze ssać.

Przyda ci się elektryczny laktator i pojemniczki, w których będziesz mogła zamrażać mleko. Pokarm ściągaj co 3-4 godziny w ciągu dnia, nocą rób nieco dłuższe przerwy. Możesz go przechowywać w lodówce przez 24 godziny, a w zamrażalniku 7 dni.

Nawet jeśli maluszek jeszcze nie przyjmuje naturalnego pokarmu, jak najczęściej przytulaj go do piersi (bliskość dziecka zwiększa wydzielanie prolaktyny, hormonu pobudzającego produkcję mleka).

Jeśli wcześniak słabo przybiera na wadze lub nie osiągnął masy ok. 2,5 kilogramów, lekarz może zalecić dodawanie do pokarmu tzw. wzmacniaczy. Jest to mieszanka hydrolizatów białek krowich, cukrów, mikro- i makroelementów (np. wapń, fosfor, cynk).

Gdy podczas karmienia maluch szybko się męczy, bo odruch ssania jest słaby, niektóre położne zalecają stosowanie tzw. butelek terapeutycznych, które są wyposażone w specjalny smoczek wzmacniający ssanie.

Do dokarmiania mogą też ci się przydać małe strzykawki lub plastikowe pipetki. Kiedy już dziecko nauczy się dobrze chwytać pierś, przejdź na techniki, które nie będą zaburzały tego odruchu (np. dokarmiaj go łyżeczką lub z kubeczka). Przystawiaj maluszka tak często, jak tego potrzebuje.

Czas karmienia to 10-20 minut. Jeśli maluch łyka powietrze, podnoś go do odbicia. Wcześniak, który często ulewa pokarm, może mieć obrzęk śluzówki powodujący sapkę.

Jeśli karmienie naturalne nie jest możliwe, maluszek powinien dostawać mieszankę przeznaczoną dla wcześniaków (np. Bebilon Nenatal, Enfamil Premature). W jej doborze pomoże ci pediatra.

7 proc. dzieci rodzi się przed wyznaczonym terminem. W 2004 r. w Polsce urodziło się 25 475 noworodków przed 37. tygodniem ciąży. Obecnie szacuje się, że liczba dzieci przychodzących na świat przed terminem wzrosła do 28 000.

75 proc. rodziców wcześniaków jest zadowolonych z opieki szpitalnej. Zdecydowana większość była usatysfakcjonowana wsparciem, jakie po urodzeniu dziecka otrzymuje się od personelu oddziałów neonatologicznych.

60 proc. rodziców narzeka na dostęp do lekarzy. Ponad połowa ankietowanych rodziców dzieci urodzonych przedwcześnie uważa, że po wyjściu ze szpitala napotyka się na częste trudności w skorzystaniu z pomocy specjalistów, którzy zajmują się konsekwencjami wcześniactwa.

Postęp w opiece nad wcześniakami spowodował, że zwykle opuszczają one szpital w dobrej formie. Nadzór lekarski, ściślejszy niż w przypadku dziecka donoszonego, pozwala na szybkie wyrównanie ewentualnych opóźnień rozwojowych, które mogą być konsekwencją przedwczesnych narodzin.

Większość wcześniaków mniej więcej w wieku 2-3 lat dogania rówieśników.

Jeśli pediatra pozwoli na "kangurowanie" (położenie sobie maleństwa na piersi), warto to robić, kiedy tylko można. Wcześniaki, które mają kontakt z mamą, często słyszą jej głos, rytm serca, czują oddech, zapach i ciepło ciała, szybciej podejmują próby ssania, są spokojniejsze i lepiej rosną.

Konsultacja: lek. med. Barbara Gierowska-Bogusz, pediatra z Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie. Tekst: Kinga Szymańska