Czy Polki mają szansę na karierę naukową?

Sukcesy, które w ciągu ostatnich kilku lat odniosły polskie naukowczynie, robią wrażenie. Opracowaną przez Olgę Malinkiewicz metodę wytwarzania perowskitów (cząstek pochłaniających światło) specjaliści okrzyknęli "rewolucją w produkcji energii odnawialnej". Badania dr Idy Franiak-Pietrygi, której udało się stworzyć lek pomocny w walce z białaczką, uhonorowano główną nagrodą na Targach Wynalazczości w Paryżu. Międzynarodowym wydarzeniem był wybór prof. Agnieszki Zalewskiej na przewodniczącą rady CERN, która jako pierwsza kobieta w historii objęła to stanowisko.

Biorąc pod uwagę te fakty, można by powiedzieć, że Polki w nauce radzą sobie świetnie. A raczej: można by powiedzieć, gdyby ich osiągnięć nie porównywać z tymi, którymi mogą pochwalić się mężczyźni.

Do etapu pracy doktorskiej kariery kobiet i mężczyzn rozwijają się w podobnym tempie. Wśród doktorantów pracujących na polskich uczelniach kobiety stanowią około połowy zatrudnionych (dane według raportu: "Naukowczynie w polskim systemie szkolnictwa wyższego - trudności i perspektywy" z 2013 roku). Jednak w gronie doktorów habilitowanych kobiety jest już tylko 26%, a wśród profesorów 17%.

O odkryciach dokonywanych przez naukowczynie mówi się rzadziej niż o sukcesach naukowców. Wynika to głównie z faktu, że w Polsce nadal utrzymuje się podział na sfeminizowane (społeczno-humanistyczne) i zmaskulinizowane (inżynieryjno-techniczne) dziedziny nauki. Te drugie pozwalają na dokonywanie bardziej spektakularnych, a równocześnie bliższych codziennemu życiu odkryć. I to właśnie o nich chętniej mówią media, bo opowieść o perowskitach, które pozwolą wyprodukować tani prąd, bardziej zainteresuje odbiorcę niż nowa teoria filozoficzna.

Kobietom jeszcze trudniej niż zdobyć tytuł naukowy i popularność, jest objąć kierownicze stanowisko w placówce akademickiej. W Polsce kobieta-prorektor jest rzadkością (w 2009 roku kobiety stanowiły 17% osób piastujących tę funkcję), a pani-rektor to ewenement (w 2009 roku 4 kobiety były zatrudnione na tym stanowisku). Panie natomiast często obejmują posady zastępczyń, wicedyrektorek, prodziekanek, które są gorzej opłacane i uważane za mniej prestiżowe.

Doktor Magdalena Zając - Frąs, autorka rozprawy doktorskiej "Polityka na rzecz równości płci a sytuacja kobiet w szkolnictwie wyższym w Polsce na tle innych krajów Unii Europejskiej", ten proces stopniowego "znikania" kobiet z nauki nazywa "zjawiskiem nieszczelnego rurociągu".  - Polega ono na marnowaniu talentów naukowych kobiet i zmniejszaniu ich udziału na kolejnych, coraz wyższych szczeblach kariery naukowej - tłumaczy badaczka. - Na każdym kolejnym etapie rozwoju naukowego udział kobiet jest coraz mniejszy. A na takim biegu spraw tracą nie tylko kobiety, ale nauka w ogóle.

Naukowczynie zaczynają "znikać" z polskich uczelni zaraz po swoich trzydziestych urodzinach. To w tym wieku najwięcej kobiet decyduje się założyć rodzinę i urodzić dziecko. A na takie rewolucje w życiu prywatnym swoich pracowników polskie uniwersytety nie są przygotowane.

- Większość znanych mi kobiet - naukowców ma jedno dziecko. Ja miałam dwójkę i nie poświęcałam im należytej uwagi. Koszmar koleżanki z trójką dzieci pamiętam do dziś - cytuje prof. Magdalenę Fikus Piotr Wiśniewski, autor opracowania "(Nie) zrównane. Kobiety w systemie nauki".

Wspomniany przez Fikus koszmar polega m.in. na przymusowym zahamowaniu kariery naukowej. Naukowczyni, biorąc urlop z powodu ciąży czy opieki nad dzieckiem, zamyka sobie na czas tej przerwy dostęp do rozwoju naukowego. Młoda matka nie ma możliwości starania się o dofinansowanie swojego uczestnictwa w konferencjach czy sympozjach. Innym problemem są podróże, bez których dziś rozwój naukowy jest niemal niemożliwy. O ile uczelnia może wspomóc finansowo organizację wyjazdu matki, o tyle podróży jej dziecka już nie dofinansuje. Matka- naukowiec staje więc przed wyborem: rozstanie z dzieckiem, albo rezygnacja z interesującego stypendium czy pracy w zagranicznym ośrodku naukowym.

- Czas, w którym pojawiają się dzieci, zbiega się zwykle z najważniejszym momentem w karierze naukowej. I właśnie w tym kluczowym okresie kobiety, nie mogąc pogodzić pracy z obowiązkami rodzicielskimi, publikują mniej artykułów naukowych od mężczyzn, a w konsekwencji wycofują się z pracy - tłumaczy dr Zając - Frąs. - Co ciekawe, niektóre badania wskazują, że w momencie pojawienia się dziecka, mężczyźni publikują więcej od swoich bezdzietnych kolegów.

Joanna Kozieł, doktor biochemii i laureatka stypendium L'Oreal "Dla Kobiet i Nauki", przyznaje, że gdyby nie partnerska umowa z mężem i równy podział obowiązków domowych, nie osiągnęłaby tak wiele. I zaznacza, że obraz uczelni, jako miejsca przyjaznego matce, gdzie pracuje się bez stresu, w elastycznych godzinach i z gwarancją stabilnego zatrudnienia, odbiega od rzeczywistości. - Elastyczne godziny pracy? Owszem, ale do czasu, gdy muszę przeprowadzić 12-godzinny eksperyment. Mniej stresu? Niekoniecznie, bo mój etat jest uzależniony od moich osiągnieć naukowych. Uniwersytet to tak samo dobre miejsce pracy dla matki jak korporacja.

Do problemów organizacyjnych matek-naukowców dołączają obciążenia psychiczne, związane z łączeniem pracy i macierzyństwa.

- Miesiąc temu wróciłam do pracy po urlopie macierzyńskim i jest mi ciężko. Wymaga się ode mnie dyspozycyjności, podczas gdy ja nie jestem jeszcze w pełni dyspozycyjna - opowiada doktor Anna Frątczak, przewodnicząca Rady Fundacji Kobiety nauki - Polska Sieć Kobiet Nauki. - Kiedy jestem w pracy, czuję się winna, bo nie opiekuję się dziećmi, a gdy zostaję w domu, mam wyrzuty sumienia, bo nie poświęcam się pracy. Myślę, że wiele kobiet trwa w takim poczuciu niespełnionego obowiązku - mówi.

Chociaż trzeba przyznać, że kobieta, która ma trudności z pogodzeniem kariery naukowej z macierzyństwem, nie może powiedzieć, że nikt nie uprzedzał jej o trudnościach.

- Kiedy dziewczyny z mojego pokolenia zaczynały studia doktoranckie, to każda z nas słyszała od promotora pytanie: Jakie mamy plany na najbliższe parę lat, czy zamierzamy wyjść za mąż i zajść w ciążę - mówi Frątczak. - Mój promotor sformułował to nawet bardziej dosadnie, mówiąc: Mam nadzieję, że nie planuje pani teraz małżeństwa i dzieci...

Obraz nauki, jako dziedziny nie do końca odpowiedniej dla kobiet, zaczyna być budowany już w szkole podstawowej. Dotyczy to zwłaszcza nauk ścisłych. Rodzice uczniów na portalach społecznościowych dzielą się opowieściami o kółkach matematycznych, na które nauczyciele "zapraszają chłopców" oraz o podręcznikach, w których chłopcy kleją z ojcami modele samolotów, podczas gdy dziewczynki spędzają czas w kuchni.

- Dziewczynek może nie zniechęca się do nauki matematyki czy fizyki, ale często kieruje się do nich przekaz w rodzaju: Jak na dziewczynę, to całkiem dobrze poradziłaś sobie z tym zadaniem. I taka dziewczynka zapamiętuje sobie, że w matematyce nigdy nie będzie mogła osiągnąć tyle, co jej kolega - tłumaczy Frątczak. - Jeśli społeczeństwo nie akceptuje kobiet-matematyczek, to taka dziewczynka, choćby nawet chciała, nie będzie miała odwagi zostać jedną z nich. Idąc na studia wybierze pedagogikę, bo przecież wszyscy wiedzą, że taki kierunek bardziej pasuje do dziewczyny.

A nawet jeśli wybierze ścisły kierunek to nie oznacza, że będzie traktowana tak samo, jak jej koledzy-studenci. - Do dzisiaj pamiętam jak jeden z wykładowców przy podawaniu definicji mówił: "Panie sobie zanotują, panowie nie muszą. My rozumiemy" - wspomina absolwentka Politechniki Krakowskiej. - Zaliczyłam ten przedmiot na 4, ale wątpię, żeby po tym wyniku, profesor zmienił zdanie na temat moich zdolności umysłowych.

W zdolności kobiet wątpią nie tylko naukowcy. Paniom również zdarza się wygłaszać dyskryminujące stwierdzenia. - Nieliczne kobiety, które odniosły spektakularny sukces w naukach ścisłych, uważają, że swoje dokonania zawdzięczają wyłącznie niezwykłej determinacji i tytanicznej pracy, a dla większości kobiet podobny sukces nie jest możliwy do osiągnięcia. Dlatego zazwyczaj nie wspierają swoich młodszych koleżanek - mówi Frątczak.

Ten brak wsparcia i solidarności wśród kobiet, socjolodzy nazywają czasem "syndromem królowej pszczół" czyli zjawiskiem dyskryminowania kobiet przez kobiety.

- Istnienie fenomenu samodyskryminacji kobiet zostało udowodnione przez liczne badania. Zjawisko szklanego sufitu wynika również z faktu, że kobiety rzadziej są akceptowane na najwyższych stanowiskach kierowniczych i to zarówno przez mężczyzn, jak i przez kobiety - mówi Zając - Frąs.

Nastolatce, która chciałaby związać swoją przyszłość zawodową z nauką, odwagi mogłyby dodać przykłady naukowczyń i ekspertek, pojawiających się w mediach. Jednak debaty i programy publicystyczne wciąż są zdominowane przez mężczyzn. Dziennikarze, którzy prowadzą poranne audycje żartują czasem, że na zaproszenie do udziału w programie mężczyźni reagują pytaniem: Gdzie i o której mam przyjechać? Kobiety zaś grzecznie odmawiają, tłumacząc że o tej godzinie odprowadzają dzieci do przedszkola.

Jednak jeśli już któraś z nich zdecyduje się na udział w dyskusji, często nie ma możliwości zaprezentowania swojej wiedzy czy dokonań. - Nigdy nie zapomnę programu z udziałem uznanej profesor astronomii,  do której prowadzący zwracał się per "pani Asiu". Czy do profesora również mówił by "panie Jasiu"?! - oburza się Frątczak i tłumaczy: - Kiedy kobieta pojawia się w mediach, to nadal jest traktowana przede wszystkim jako kobieta, a dopiero w dalszej kolejności jako ekspert. Takie podejście sprawia, że jej rola i dokonania wydają się mniej istotne do tych, które są udziałem mężczyzn.

Nie tylko system czy stereotypy ponoszą winę za niedobór kobiet w nauce. Po części za tę sytuację odpowiedzialne są same naukowczynie. - Kobiet - naukowców jest mniej niż mężczyzn, dlatego że kobiety mniej w siebie wierzą - mówi Joanna Kozieł. - To widać już w szkole. Chłopiec dostanie trójkę i powie: Dobrze! Zaliczyłem ten sprawdzian! A dziewczynka chciałaby mieć piątkę, najlepiej w serduszku. Tak samo na studiach, chcemy żeby ktoś ciągle nas chwalił, motywował do pracy i opowiadał o naszych sukcesach.

Jednym z narzędzi służących do promowania kobiet - naukowców jest baza ekspertek, prowadzona przez Fundację Kobiety Nauki, do której mogą zgłaszać się specjalistki z różnych dziedzin wiedzy. I owszem, zgłaszają się, jednak przesyłane portfolia często opatrują komentarzem: "Wysyłam, ale nie wiem czy się nadaję. Niech państwo sami ocenią". - W Polsce kobiety poddają się ciągłej autocenzurze. Zanim ktokolwiek je oceni, oceniają się same, często bardzo surowo. W ten sposób same się ograniczają, bo jak mają pokazać, że są w czymś dobre, jeśli podchodzą do swoich sukcesów tak krytycznie? - mówi Frątczak.

Liczba kobiet uzyskujących wysokie stopnie naukowe i piastujących ważne stanowiska na uniwersytetach systematycznie wzrasta. Wciąż jednak trudno powiedzieć, aby nauka była dziedziną wolną od dyskryminacji. A na wyrównaniu szans w tej dziedzinie, powinno zależeć wszystkim.

Zając-Frąs wśród korzyści, płynących ze zwiększenia udziału kobiet w nauce wskazuje: lepsze wykorzystanie kapitału ludzkiego i zwiększenie konkurencyjności gospodarki.

Frątczak zaś wspomina o korzyściach, jakie równouprawnienie może przynieść samej nauce. - Wartość udziału kobiet w nauce polega na tym, że wynoszą one tę dziedzinę na inny poziom, zwracają uwagę na rzeczy, których mężczyźni nie dostrzegają - tłumaczy. I dodaje: - Życzyłabym sobie, żeby nauka nie była zarządzana i uprawiana wyłącznie przez wiekowych mężczyzn, którzy osiągnęli już swój sukces i mają ugruntowane spojrzenie świat. Marzę o tym, żeby była bardziej rewolucyjna, bo taka jest rola i istota nauki. A ta rewolucja może dokonać się za sprawą kobiet.

Aleksandra Suława