Skąd się bierze i czym jest ból?
Ból jest subiektywnym, nieprzyjemnym odczuciem, które towarzyszy człowiekowi przez całe życie. Pełni funkcję sygnału ostrzegawczego, mobilizuje do obrony przed nieprzyjemnymi bodźcami. Jest to bardzo kompleksowe doznanie, mieszanka emocji, doświadczenia i wrażeń dotykowych, uwarunkowana kulturalnie oraz stanem umysłu. Może zostać wywołany przez same skojarzenia związane z daną sytuacją czy miejscem.
Niemożliwe jest stworzenie dokładnej definicji bólu. Każda osoba, mówiąc o nim, ma na myśli inne dolegliwości - dla jednych będzie to pieczenie, dla innych drętwienie, rwanie, kłucie lub wbijające się igiełek czy rażenia prądem. Wg badań TNS OBOP aż 75% Polaków odczuwa ból utrudniający im życie.
Przyczyny bólu są różne, tak samo jak jego rodzaje. Rozróżnia się ból ostry i przewlekły (chroniczny). Ból ostry jest wywoływany urazami, takimi jak uderzenie palca młotkiem, skręcenie kostki lub oparzenie. Ból chroniczny trwa co najmniej 6 miesięcy, jest stały i frustrujący. Może zostać wywołany przez wiele czynników, wynikać z uszkodzenia ciała, ale także np. z wirusowej infekcji nerwów, uszkodzenia stawów w wyniku artrozy (choroby stawów) lub degeneracji kości. Ból chroniczny jest zjawiskiem słabo poznanym. Ból można także klasyfikować jako "wywołany" (wcześniej wspomniane uderzenie młotkiem) lub "spontaniczny", który nie ma oczywistej zewnętrznej przyczyny. Szczególnym rodzajem bólu są neuropatie, wywołane przez uszkodzone włókna nerwowe, a nie będące bezpośrednio wynikiem urazu. Niedawno odkryto, że niektóre rodzaje bólu, takie jak ból w przypadku zapalenia stawów, mogą mieć źródło w zdrowych, nienaruszonych włóknach nerwowych.
W organizmie człowieka występuje szereg różnych zakończeń nerwowych, jedne z nich reagują na zimno, inne na ciepło, lub są wrażliwe na nacisk, ból czy inne czynniki. Neurony bólowe nazywamy nocyreceptorami[i], reagują one i transmitują sygnały uszkodzenia tkanek, na powierzchni ciała jest ich najwięcej na palcach dłoni i stóp. Nocyreceptorów nie ma wewnątrz wątroby. Ich pobudzenie powoduje wysłanie sygnału do rdzenia kręgowego, dalej do mózgu i może wywołać np. odruchowe cofnięcie ręki od źródła bólu. Istnieje wiele rodzajów neuronów bólowych, które są pobudzane w zależności od mocy bodźca i jego rodzaju, np. w skórze znajdują się głównie receptory wrażliwe na zmiany temperatury (odczuwanie mrozu lub gorąca angażuje także nocyreceptory), a w czasie trwania stanu zapalnego nocyreceptory w mięśniach szczególnie silnie reagują na dotyk3. Piekący ból potrafi być jednak bardzo dokuczliwy i często oceniany jest jako "nie do zniesienia". Mózg może zainicjować wydzielanie naturalnych cząstek uśmierzających ból - endorfin[ii]. Niektóre sygnały mylnie ulegają wzmocnieniu w drodze do mózgu i pojawia się reakcja nieproporcjonalna do bodźca[iii].
Z powodu jego powszechności, zjawisko bólu jest stale badane przez naukowców na całym świecie. W ostatnich latach dowiedziono, że kobiety odczuwają ból bardziej intensywnie niż mężczyźni z powodu większej ilości receptorów bólu na skórze. Wyliczono, że kobieta ma średnio 34 włókna nerwowe na centymetr kwadratowy skóry twarzy, a mężczyzna tylko 17. Pozytywnym aspektem tego zjawiska jest większa wrażliwość kobiety na delikatny dotyk.
Ból należy leczyć niezwłocznie, mając na uwadze bezpieczeństwo stosowania środków przeciwbólowych. Powszechne są działania niepożądane związane z doustnymi niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi. Znane jest także zjawisko występowania bólu w odpowiedz na nadużywanie leków przeciwbólowych. Z tego powodu w przypadku chronicznego bólu stosuje się szereg technik wspomagających, takich jak rehabilitacja, pomoc psychologa, dodatkowe leki lub zabiegi. Szybkie, skuteczne leczenie może zapobiec przejściu ostrego bólu w ból przewlekły.
W przypadku wystąpienia urazu, np. skręcenia kostki czy uderzenia, zaleca się stosowanie miejscowych środków przeciwbólowych oraz przeciwobrzękowych. Żele zawierające niesteroidowe leki przeciwzapalne są skuteczne w takich przypadkach, jak stany zapalne ścięgien, torebek stawowych, więzadeł, mięśni i stawów. Diklofenak jest niesteroidowym lekiem przeciwzapalnym powszechnie stosowanym miejscowo, dobrze wnika przez skórę, działa przeciwzapalnie i przeciwbólowo. W razie wystąpienia nasilonego obrzęku warto sięgnąć po żele zawierające heparynę lub octanowinianu glinu. Heparyna podana na skórę przyspiesza wchłanianie krwiaków i nacieków. Hamuje powierzchniowe procesy zapalne przez dezaktywację enzymów m.in. hialuronidazy i fosfatazy. Działa długotrwale na zmienione tkanki, łagodzi ból i uczucie napięcia. Octanowinian glinu działa ściągająco i przeciwobrzękowo, dzięki czemu skutecznie zmniejsza obrzęk, łagodzi objawy stanu zapalnego, a także redukuje ból.
[ii] Fichna J, Janecka A, Costentin J, Do Rego JC. The endomorphin system and its evolving neurophysiological role. Pharmacol Rev. 2007 Mar;59(1):88-123.
[iii] Schaible HG, Ebersberger A, Natura G. Update on peripheral mechanisms of pain: beyond prostaglandins and cytokines. Arthritis Res Ther. 2011 Apr 28;13(2):210.