Czym jest niepełnosprawność intelektualna?

Niepełnosprawność intelektualna (in. upośledzenie umysłowe, oligofrenia) - oznacza obniżoną sprawność umysłową - sprawność poniżej lub dużo poniżej przeciętnej. Sam niski iloraz inteligencji (wyznaczany testami opracowywanymi przez psychologów) nie wystarcza, by zdiagnozować niepełnosprawność - muszą występować też braki w istotnych obszarach funkcjonowania, jak komunikowanie się z innymi, samodzielność, umiejętność zadbania o siebie, wzięcia odpowiedzialności za innych, prowadzenie domu, funkcjonowanie w społeczeństwie, zdolności do nauki, pracy.

Ponadto, niepełnosprawność intelektualna łączy się z deficytami w zakresie pamięci, koncentracji uwagi czy kontroli swojego zachowania. Musi też występować przed 18. urodzinami - to konieczne dla diagnozy. W przeciwnym razie nie można mówić o niepełnosprawności intelektualnej, a o zaburzeniach otępiennych.

Większość społeczeństwa (w przybliżeniu 68 proc.) cechuje inteligencja przeciętna, norma intelektualna (IQ 85-115). Około 13,5 proc. populacji funkcjonuje poniżej średniej - są to osoby znajdujące się poniżej normy, ale nie upośledzone (IQ 70-84). Mniej więcej 3 proc. społeczeństwa to osoby niepełnosprawne intelektualnie (IQ <70). Jak żyją, jakie trudności stoją przed nimi?

Stanowią ok. 70 proc. spośród wszystkich niepełnosprawnych intelektualnie, ich iloraz inteligencji mieści się w granicach 55-69 punktów w skali Wechslera. Najbardziej charakterystyczną cechą jest spowolnienie myślenia, kłopoty sprawia analizowanie, wnioskowanie, uogólnianie, porównywanie, kategoryzowanie. Mowa jest zwykle opóźniona, podobnie jak rozwój ruchowy. Myślenie i działanie charakteryzuje stereotypia, co na ogół nie przeszkadza jednak w codziennym funkcjonowaniu. Są to osoby bardzo emocjonalne, uczuciowe, niekiedy impulsywne, łatwo przechodzą od emocji negatywnych po pozytywnych (i odwrotnie). Ile potrafią osiągnąć?

- w sprzyjającym otoczeniu, przy wsparciu bliskich i terapeutów są w stanie przejść całą ścieżkę edukacyjną (często trafiają do przedszkoli i szkół integracyjnych, choć z czasem zwykle trafiają do placówek specjalnych, gdzie odnajdują się bardzo dobrze),

- ich zaradność i uspołecznienie często kompensują braki wynikłe z ograniczeń intelektualnych, wiele z tych osób osiąga dość dużą samodzielność, radząc sobie z codziennością przy dyskretnym wsparciu lub czasem nawet i bez niego,

- dobrze rozwija się ich pamięć mechaniczna, co pozwala na wyuczenie zawodu, gorzej funkcjonuje pamięć logiczna,

- radzą sobie w życiu rodzinnym i domowym, nawiązują bliskie relacje z innymi,

- charakteryzuje ich dobra bierna znajomość języka (rozumienie mowy) i słabsza czynna (używanie mowy).

Stanowią ok. 15 proc. spośród wszystkich niepełnosprawnych intelektualnie, ich iloraz inteligencji mieści się w granicach 39-54 punktów w skali Wechslera. Ich mowa zwykle jest opóźniona, pierwsze wyrazy/zdania pojawiają się u tych dzieci na ogół w późniejszym wieku przedszkolnym (po piątym roku życia), dość częste są wady związane z wymową, jak np. jąkanie, bezdźwięczność, tzw. reranie (nieprawidłowe wymawianie głoski "r") i inne. Zasób słownictwa bywa dość ubogi, choć oczywiście istnieją w tym względzie duże różnice indywidualne. Sprawność ruchowa jest obniżona (w porównaniu do pełnosprawnych kolegów i koleżanek) - "rozwojowe kamienie milowe" jak siadanie, raczkowanie, wstawanie, chodzenie pojawiają się później, ruchy, zwłaszcza związane z motoryką małą są początkowo nieco mniej precyzyjne. Mogą (ale nie muszą) wystąpić pewne nieprawidłowości związane z rozwojem fizycznym i wyglądem zewnętrznym. Co te osoby mogą osiągnąć?

- większość z nich jest w stanie nauczyć się mówić, a nawet czytać i pisać (choć w ograniczonym zakresie),

- radzą sobie z samoobsługą, często też z dbaniem o dom, przygotowywaniem posiłków,

- są wśród nich osoby, które opanują posługiwanie się kalendarzem, zegarkiem, większość poradzi sobie z obsługą sprzętów elektronicznych, będą obsługiwać telefon, itp., liczyć na konkretnym materiale,

- można przyuczyć te osoby do wykonywania prostych prac zarobkowych (stolarka, krawiectwo, prace związane z porządkami, gastronomią, itd.),

- wielu poradzi sobie z codziennymi obowiązkami zyskując przynajmniej częściową samodzielność, będą robić zakupy lub/i korzystać z komunikacji miejskiej,

- będą potrzebować kontaktów społecznych, z których czerpać będą wiele satysfakcji, większość dąży do porozumiewania się z innymi; potrafi też współpracować.

Stanowią ok. 10 proc. wszystkich niepełnosprawnych intelektualnie, ich iloraz inteligencji mieści się w granicach 25-39 punktów w skali Wechslera. Ich mowa jest opóźniona, bywa nieco "bełkotliwa", niewyraźna. Pierwsze wyrazy pojawiają się najczęściej u dzieci w wieku szkolnym. Opóźniony jest też rozwój ruchowy. Co charakterystyczne, w pierwszych latach życia dzieci te bardzo długo bawią się na poziomie zabaw niemowlęcych - wyrośnięcie z tych aktywności zajmuje im dużo czasu. Sądzi się, że zatrzymują się maksymalnie na poziomie rozwoju dziecka siedmioletniego. Ile mogą osiągnąć dzięki rehabilitacji?

- wytrwałe ćwiczenia sprawiają, że część z nich uczy się samoobsługi (samodzielne jedzenie, picie, ubieranie się, trening czystości, etc.) w mniejszym lub większym zakresie, nie są jednak w stanie prowadzić samodzielnie gospodarstwa domowego,

- okazują przywiązanie i chociaż same pojęcia abstrakcyjne oraz etyczne bywają im obce, trudne do zrozumienia, są niewątpliwie zdolni do uczuć wyższych, obecność drugiego człowieka ma dla nich ogromne znaczenie, nie zawsze są w stanie odnaleźć się w grupie, ale większość z nich bardzo lubi pracę 1:1 z nauczycielem lub terapeutą,

- nieliczni opanują podstawy czytania i pisania (np. podpisanie się), część opanuje czynności praktyczne i będzie w stanie nauczyć się prostego zawodu,

- myśląc będą "operować na konkretach", otoczenie będzie ich interesować, przyciągać, zwłaszcza, jeśli obfituje w różnorodne, zmieniające się bodźce. Obiekty mało ciekawe nie zatrzymują ich na dłużej,

- niektórzy będą orientować się w terenie, zapamiętają np. drogę ze szkoły do domu, ale samodzielne podróże komunikacją miejską zwykle są poza ich zasięgiem (autobus może nagle zmienić trasę, itp.)

Stanowią ok. pięciu proc. populacji niepełnosprawnych intelektualnie, ich iloraz inteligencji nie przekracza 24 punktów w skali Wechslera.

W tej grupie, zdecydowanie częściej niż u innych osób upośledzonych, mogą dodatkowo występować pewne deformacje fizyczne, wrodzone wady narządów wewnętrznych, nieprawidłowości ze strony układu nerwowego, a także poważne, zagrażające życiu schorzenia. I chociaż w najcięższych przypadkach nierzadko zdarza się, że te osoby funkcjonują na poziomie wegetatywnym (nie rozumieją mowy, nie komunikują się z otoczeniem, podejmują czynności samouszkadzające), nie oznacza to, że ich rehabilitacja jest bezcelowa. Oto ile są w stanie osiągnąć:

- mogą wyrażać zadowolenie i niezadowolenie (poprzez grymasy, dźwięki, gesty), opiekunowie po pewnym czasie uczą się interpretować sygnały płynące od podopiecznych i poznają ich preferencje,

- niektórzy z nich nauczą się chodzić, nieliczni nauczą się wypowiadać pojedyncze słowa, część opanuje w pewnym stopniu komunikację pozawerbalną - gesty, dźwięki, niekiedy będą też rozumieć proste polecenia,

- choć trudno to mierzyć standardowymi testami, okazuje się, że osoby, o których mowa, będą przejawiać oznaki życia wewnętrznego - zwykle potrzeba będzie wiele serca, czasu, uwagi i cierpliwości, aby to dostrzec. Z pewnością jednak rozpoznają swoich bliskich, opiekunów i przywiązują się do nich, nie jest im obojętne, kto się nimi zajmuje,

- wytrwały trening może sprawić, że część niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu głębokim opanuje takie czynności jak: ubieranie się, jedzenie, picie i inne podstawy samoobsługi.

Przyjmuje się, że maksymalnie są w stanie osiągnąć poziom rozwoju odpowiadający temu, na jakim jest czteroletnie dziecko, ale są też wśród nich liczne osoby, które nie będą w stanie nawet zasygnalizować swoich potrzeb fizjologicznych.

W przeciwieństwie do dzieci i młodzieży upośledzonych w stopniu lekkim, umiarkowanym i głębokim nie uczęszczają do szkół, opieka nad nimi sprawowana jest zwykle w domach lub w specjalistycznych placówkach.