Erotematy słabnącego Erosa

Wielu podejmowało tę grę w czasach, gdy ulegali seksualnej utopii Marcusego. Neomarksista nie podzielał irracjonalnego pesymizmu Freuda co do możliwości społeczeństwa bez przemocy. Byłaby to społeczność dogłębnie ludyczna, w której zabawa jest naturalną sferą wolności, dobrowolnym poddaniem się regułom. Te już nie ciążą, lecz tylko umożliwiają przyjemność. Sex Toys Zarębskiego, powstałe wedle równania rozumność = rozkosz, zdają się nie mieć tu granic. Erotemat rodzi kolejne pytanie, które zamiast odpowiedzi nasuwa nową niewiadomą - jeszcze bardziej podniecającą perspektywę w tej hedonistycznej tautologii i ślepej - pozbawionej transcendencji - wymianie libidalnej energii w oferujących rozkosz grach.

Wczesne filmy z lat 1972-75 koncentrują się na ludycznym aspekcie seksualności, aranżując rozmaite strefy kontaktu. Niektóre sceny mają charakter odblokowywania i eksploatacji utajonego dziewczęcego narcyzmu, prowokując modelki nawet do quasi-lesbijskich zabaw z lustrem. Zarębski nigdy nie przekracza progu pornografii. Jeśli używa obrazów fallusa i waginy, odbiera im aurę obscenicznej penetracji. Nie potrafi, a może nie chce, być dosadnym. Bywa poetą, ogrodnikiem, fletnistą...

Przymierzalnia pasów cnoty

Kilka powojennych zdjęć ukazuje uroczego chłopca z mamą, na rowerze, po pierwszej komunii świętej, późniejsze nagiego zmęczonego młodzieńca (onanistę?) w wannie z fallicznym fetyszem z odkręconych kurków, podczas gdy najnowsze prezentują wyuzdanego klauna zaplątanego w damskie pończochy. Uzbrojony jest do tego w siekierę, która w kontakcie z dziewczęcą waginą modelki przywołuje grozę pomieszania libidalnych i destrukcyjnych popędów wyłonionych kiedyś z nieorganicznej materii. Można byłoby te zdjęcia analizować - jak Marcuse - jako świadectwa ontogenezy zrepresjonowanej jednostki, na którą nałożyła się filogeneza represyjnej cywilizacji. Patrząc na te prywatne pamiątki, pamiętamy o ich tle - o wojnie jako wielkiej orgii, o miłosnym uwiedzeniu mas, o systemie, którego aktem założycielskim był komunizm wojenny, kiedy to uwierzono bolszewikom, że wraz z wyzwoleniem proletariatu wyzwolą jego seksualność. W katolickiej Polsce wyzwolenie Erosa spacyfikował ponadto socjalistyczny wstyd. Lecz reminiscencji tych wiele nie znajdujemy w twórczości Zarębskiego. W latach 70. wystawił na ulicy imitację kaktusa-fallusa. Zrealizował publiczną Przymierzalnię pasów cnoty, zainspirowaną utworem Tadeusza Różewicza. Akurat w tym aspekcie wydaje się on dziewiczy i nieskażony przez refleksję jak bawiący się chłopiec, dotknięty nagle przez zło, zmuszony balansować pomiędzy pierwotnością amorficznego potwora a wykształconymi już pod wpływem powierzchniowej pracy libido strefami erogennymi. Zarębskiemu obca jest fascynacja totalitarną, sadystyczną orgią totalitaryzmu, skomentowaną niegdyś przez jego przyjaciela - Helmuta Kajzara (1941-1982): Tak zabija faszyzm i diabeł mszczący się za miłość. Pasolini kochał. Z jego filmów wyświetla się miłość. "Salo" jest filmem zrozpaczonego boga-człowieka. Jest obrazem realnej faszystowskiej jadalni-kloaki (sam padł jej ofiarą). Pasolini wiedział, że zabijanie jest konsumpcją. I pokazał to, że zabijanie przynosi zysk i bywa rozkoszą. Film kończy się obrazem tortur i gwałtów wprost - podniecających. Premier faszystów obserwuje skomponowaną przez siebie ubikacyjną egzekucję. Ogląda ją z dala przez okno i w zbliżeniu przez lornetkę. Tak jak i my, razem z nim. Oddzieleni jesteśmy od kloacznego teatru szybą i soczewkami. Premier przywołuje młodego strażnika. Daje mu lornetkę. Chłopak przygląda się scenie męczeństwa. Premier wkłada mu rękę do rozporka. Uśmiecha się. Stoi. Wszystko w porządku. Oblałem się rumieńcem wstydu.

Starzenie się Erosa

Gdy chłopiec podejmuje tę grę, nie wie jeszcze, o jaką stawkę tu chodzi (choć dobry i zły Eros toczą już swój agon). Czy uczestniczyć w tej agonii z miłością, czy na chłodno i technicznie, by tym pewniej żądać efektów miłości, ponieważ nie kocha się, a pragnie tylko przyjemności? Wielu wybiera dziś raczej ten drugi - Lizjaszowy argument, niż krytykę Erosa wytyczoną przez myśl Platona. Czerpią przede wszystkim rozkosz, unikając zbędnej komplikacji serca, szaleństwa i niekiedy zbrodni w afekcie, ponieważ jako racjonaliści wybitnie techniczni dążą do samoopanowania. Zły Eros - czyli pozbawiony miłości - jawi się w tej wyśrubowanej enkratei jako mniejsze zło. Ten przynajmniej - wolny od zbytecznych iluzji - stoi pewnie na nogach i trzyma mocno tyłek w dłoniach! Nic go nie może ominąć, czego pragnie, dlatego że właśnie zakochany w nikim nie jest. Współczesna posttotalitarna perspektywa obecna domyślnie w sztuce Zarębskiego tym się właśnie różni od świata ukazanego przez Pasoliniego wzgl. Kajzara, że nie zakłada już afektacji - ani miłości, ani nienawiści. Obserwując dzieła Zarębskiego, można odnieść wrażenie, że jego erotyczne zaangażowanie z każdym rokiem słabnie nie tyle ze względu na starzenie się jego Erosa, lecz pod presją obecnej kultury (np. prasa ostatnio doniosła, że japońscy menadżerowie stronią od seksu, ponieważ są zapracowani i wolą inne przyjemności). Dlatego jeden ze swych obiektów nazwał Zamrożona erekcja. Postęp postindustrialnej cywilizacji - ważny motyw Zarębskiego - sprawia, że Eros, choć wyzwalany od destrukcyjnych mechanizmów głębi, kryje się oto ostentacyjnie pod maską melancholijnego klauna.

Między ciepłem a zimnem

Mimo tej całej błazenady, jest w tym poważna metodologia Dee Jaya. Jego mistrzostwo przejawia się w zarządzaniu rytmem - mniej lub bardziej społecznym, który on zawłaszcza, kontroluje, modyfikuje i przekazuje publiczności. Powstają nowe strefy kontaktu, penetrujące różne sfery ciała - w terminologii Husserlowskiej fenomenologii rozumiane nie jako Körper (coś fizycznego, zewnętrznego), lecz Leib (ciało zinternalizowane - gdy moje i cudze ciało przez dotyk widziane jest w perspektywie eksternalistycznej jako ciało nasze, podobnie jak dziś niektórzy mówią o umyśle). Mowa zwłaszcza o transmisji z pojenia pijawki. W innej akcji widzimy ciało artysty jako ogniwo pośrednie pomiędzy ciepłem (kobiecą piersią) i zimnem (bryłą lodu). Funkcję transformatora postanowił on wynieść na wyżyny artyzmu. Co ciekawe, jest to dziwny D.J. W jego działaniach płyty gramofonowe czy taśmy magnetofonowe traktowane są nonszalancko, a nawet ulegają bezpowrotnemu zniszczeniu. Żywi podziw dla prostego aktu transmisji dźwięku, a zarazem niszczy jego nośniki. Powstaje też jakby sieć z taśmy magnetofonowej, budzącej skojarzenia z pułapką, uwikłaniem ciała jako jakości w materię jako spotęgowaną ilość. Taśma imituje pokarm (makaron), albo naturalne przedłużenie ciała, jak włosy, albo jako więzy krępujące ciało i łączące je z otoczeniem, ze ścianami, drzwiami czy klamkami - pęta kategoryzacji (miejsca, czasu, doznawania etc.), z których próbuje się to ciało uwolnić. Mimo dramatyzmu, działanie to jest dość zabawne, ponieważ więzy te są łatwe do zerwania. Jedynie w wielkiej ilości stają się mocne i skuteczne. Ujawniają się więc tu nie tylko pozytywne energie wraz z optymistycznymi motywami twórczości, lecz również destrukcyjny Thanatos związany z konsumowaniem, jedzeniem, gryzieniem, z destrukcją i śmiercią.

Lecz oto - na horyzoncie - zasadniczy erotemat słabnącego Erosa. Trudność pojawia się jakby nie w porę, gdy zasmakuje on w innych - może wyższych nawet niż seksualne - przyjemnościach. Zapragnie na przykład posłuchać głosu zmarłego przyjaciela Helmuta. Wtedy gotów odpowiedzieć, jak onegdaj wielki grecki tragik: "A jak tam u ciebie, Sofoklesie, ze służbą u Afrodyty? Potrafisz jeszcze obcować z kobietą?" A ten powiada: "Nie mówże głupstw człowiecze: ja z największą przyjemnością od tych rzeczy uciekłem, jakbym się wyrwał spod władzy jakiegoś pana - wściekłego i dzikiego".

Wystawa w warszawskiej galerii Art NEW media, której kuratorem został piszący te słowa, jest więc studium siedemdziesięcioletniego już życia, zdającego się być zabawką w rękach Erosa - chyba coraz bardziej siebie świadomego, jeszcze erotycznego i w takim samym stopniu twórczego, ale gotowego już - jak Kefalos cytujący Sofoklesa - z humorem wymigać się od tej służby, bo poszukującego innych jeszcze stref kontaktu. Jak zatem głęboko ludyczność i Eros przenikają byt i czy posiadają sakralną powagę? - zdaje się pytać każda sztuka, mniej lub bardziej erotyczna i doskonała.

Kazimierz Piotrowski