Niebezpieczna otyłość

Otyłość u dzieci i młodzieży jest najczęstszym zaburzeniem związanym z odżywianiem. Jak podaje Justyna Osiecka-Chojnacka (2013), w 2009 r. w krajach UE nadwagę i otyłość zdiagnozowano u co czwartego dziecka, w Polsce u 16,4 proc. dzieci w wieku 6-19 lat i odsetek ten zwiększa się o 2-3 proc. na dekadę.

Według Instytutu Żywności i Żywienia w 2000 r. takich dzieci było 12 proc. Otyłość sama w sobie jest schorzeniem, a ponadto zwiększa ryzyko powstania wielu innych chorób. Powikłaniami otyłości są: zespół metaboliczny, cukrzyca typu 2, niektóre nowotwory, nadciśnienie tętnicze, płaskostopie oraz problemy psychospołeczne i emocjonalne.

Częstość nadwagi i otyłości jest większa u chłopców niż u dziewcząt, a także podlega lokalnemu zróżnicowaniu. W badaniu liczącej 17 573 osoby reprezentatywnej grupy dzieci i młodzieży ze wszystkich polskich województw najniższy wskaźnik otyłości w tej populacji stwierdzono w województwach małopolskim, świętokrzyskim, lubelskim i podkarpackim, natomiast najwyższy - w województwie mazowieckim (Grajda i in. 2011).  

Przyczyny

Przyczyną otyłości w ponad 90 proc. przypadków jest przewlekły brak równowagi między energią dostarczaną z pożywieniem a wydatkowaną. Na jej wystąpienie mogą mieć wpływ również czynniki metaboliczne, genetyczne i psychologiczne, ale główne znaczenie mają czynniki środowiskowe, takie jak: nieprawidłowe żywienie, dostępność wysoko przetworzonych, kalorycznych produktów spożywczych i ich reklama, zmniejszenie aktywności fizycznej, siedzący tryb życia (Smoła 2012; Osiecka-Chojnacka 2013).

Jeśli chodzi o nieprawidłowe żywienie, to uwagę zwraca się jednak nie tylko na przekarmianie, lecz także na nieprawidłowy sposób żywienia, nieregularność posiłków i podjadanie między nimi, a także na przeciążenie nauką, brak motywacji do ruchu, nieumiejętność i małą satysfakcję z wykonywanych ćwiczeń, szybkie męczenie się czy pomijanie w doborze do drużyn w grach zespołowych. W tym miejscu warto się zastanowić, czy m.in. szkolne przerwy między lekcjami trwające 5 minut i przerwa obiadowa trwająca 20-25 minut (w tym czasie uczeń musi najczęściej najpierw stać w kolejce po posiłek, by potem zjeść go w pośpiechu) oraz powszechne automaty z przekąskami służą profilaktyce otyłości u uczniów i czy są spójne z zapisami wyrażającymi troskę o zdrowie fizyczne uczniów zawartymi w programach profilaktycznych wszystkich szkół.  

Nieprawidłowa organizacja pracy szkoły - zwłaszcza dotycząca zbyt małej ilości czasu przeznaczanego na przerwy śniadaniowe i spożycie obiadu przez uczniów - oraz zła organizację zajęć wf przyczyniają się do powstawania otyłości u uczniów!  

Przykład dobrej praktyki: SP nr 38 w Bydgoszczy - zamknięcie sklepiku po braku zgody właściciela na sprzedaż tylko zdrowych produktów, zdrowe śniadania w szkole, szkolny program walki z otyłością, aktywność fizyczna (taniec) w czasie długich przerw, zaangażowanie rodziców, wspólne przygotowywanie posiłków - w ciągu 5 lat schudło 208 uczniów spośród 251, u których stwierdzono nadwagę.

Przejawy trudności w uczeniu się u uczniów z otyłością  

Podstawowym objawem wynikającym z otyłości u uczniów jest unikanie wykonywania ćwiczeń fizycznych. Przejawia się to w:   unikaniu wykonywania niektórych ćwiczeń na lekcjach wf; zgłaszaniu "nieprzygotowania" tyle razy, ile jest to dozwolone w regulaminie zajęć; symulowaniu złego samopoczucia; okresowym lub stałym zwolnieniu z zajęć wf na podstawie zaświadczenia lekarskiego.  

Aktywny udział dzieci i młodzieży w zajęciach wychowania fizycznego zmniejsza się na kolejnych etapach edukacji. Jak wykazano w przedstawionym w 2013 r. raporcie Najwyższej Izby Kontroli dotyczącym wychowania fizycznego w szkołach, "przeciętna liczba uczniów zwolnionych z uczestnictwa w tych zajęciach przez dyrektora szkoły (na podstawie opinii lekarza) kształtowała się na poziomie 2 proc. w klasach IV-VI szkoły podstawowej, 5 proc. w gimnazjach, natomiast w szkołach ponadgimnazjalnych wyniosła 12 proc.

Oznacza to, że blisko trzy tysiące uczniów skontrolowanych szkół było trwale lub okresowo wyłączonych z zajęć wychowania fizycznego [...] a w roku szkolnym 2012/2013 nie uczestniczyło czynnie w zajęciach przedmiotu w klasach IV-VI, gimnazjach oraz szkołach ponadgimnazjalnych przeciętnie odpowiednio 15 proc., 23 proc. i 30 proc. uczniów" (NIK 2013, s. 9).

Absencja na zajęciach wf niesie skutki w postaci niepełnej realizacji programu kształcenia przewidzianego na dany etap edukacyjny, a ponadto przyczynia się do wyalienowania ucznia chorego z grupy rówieśniczej. Niebranie udziału w lekcjach wf przyczynia się zatem do trudności ujawniających się i na innych zajęciach, zwłaszcza wtedy, kiedy wymagane są praca w grupach czy inne formy współpracy uczniów.  

Wiele badań wskazuje, że otyłe dzieci: mają dużo niższe poczucie własnej wartości; negatywnie oceniają swój wygląd; czują się nieakceptowane i nielubiane przez rówieśników; unikają kontaktów społecznych; kompensują dyskomfort emocjonalny przez spożywanie coraz większych porcji jedzenia; mają trudności w kontakcie z samymi sobą, wyrażaniu własnych przeżyć psychicznych, przekonań, preferencji; mogą przejawiać agresywne zachowania wobec siebie lub otoczenia; mogą mieć dodatkowe zaburzenia związane z otyłością, zdrowotne (bezdech senny) i psychiczne (deficyty uwagi, zaburzenia funkcji poznawczych, apatia) oraz zwiększone zapotrzebowanie na węglowodany i proste tłuszcze; częściej są stereotypowo postrzegane jako bardziej leniwe, mniej inteligentne, mniej atrakcyjne zewnętrznie i wewnętrznie, niegodne zaufania (Szponar i in. 2006; Tabak 2007; Radoszewska 2008; Fichna i Skowrońska 2008).  

Dostosowywanie wymagań edukacyjnych  

Dostosowanie organizacji nauczania: uwzględnienie w planowaniu przebiegu zajęć wychowania fizycznego i edukacji zdrowotnej wniosków z kontroli NIK Wychowanie fizyczne i sport w szkołach publicznych i niepublicznych (2013), m.in.: - uwzględnianie pełnej treści kształcenia z zakresu wychowania fizycznego zawartej w podstawie programowej dla danego etapu edukacyjnego (w 2008 r. warunku tego nie spełniała ponad połowa skontrolowanych gimnazjów i co piąta szkoła podstawowa, całkowicie pomijając treści związane z promowaniem zdrowego stylu życia oraz umiejętności interpersonalnych i społecznych),

- prowadzenie obowiązującego wymiaru godzin wychowania fizycznego oraz przestrzegania liczebności grup ćwiczeniowych (warunków tych nie spełniła w 2008 r. jedna czwarta szkół),

- prowadzenie zajęć gimnastyki korekcyjnej (mimo wiedzy dotyczącej wad postawy i otyłości u części uczniów w ponad połowie szkół nie organizowano zajęć korekcyjno- kompensacyjnych, choć istnieją takie możliwości w ramach zajęć rekreacyjno-zdrowotnych, a tworzenie warunków do aktywności ruchowej dla wszystkich uczniów jest obowiązkiem każdej szkoły),

- skoordynowanie działań dyrektora, nauczycieli wf i pielęgniarki szkolnej,

- powiązanie wychowania fizycznego i edukacji zdrowotnej z programami profilaktyki zdrowotnej proponowanymi przez podmioty zewnętrzne,

- zmiana sposobu prowadzenia zajęć wychowania fizycznego, aby nie były oceniane jako nieatrakcyjne, nieprzyczyniające się do zwiększenia sprawności fizycznej uczniów, nieprzyczyniające się do poprawienia stanu zdrowia uczniów chorych na choroby układu kostno-stawowego (wady postawy) oraz otyłość,

- wypracowanie sposobu umożliwiającego obiektywne ocenianie osiągnięć uczniów (w większości szkół nie sformułowano wymagań edukacyjnych wynikających z programu nauczania, nie wskazano sposobów rozpoznawania postępów dzieci w doskonaleniu sprawności fizycznej (metod, narzędzi, częstotliwości), nie dokonywano systematycznej oceny,

- badanie przez dyrektorów przyczyn niskiej frekwencji na zajęciach wf i podejmowanie działań zapobiegających temu zjawisku,

- zapewnienie bezpiecznych warunków podczas zajęć wf (w ponad połowie sprawdzonych szkół użytkowano obiekty i urządzenia sportowe w wadliwym stanie technicznym oraz niemające odpowiednich atestów i certyfikatów),

- opanowanie przez wszystkich nauczycieli, a zwłaszcza nauczycieli wf, umiejętności udzielania pierwszej pomocy (stwierdzono brak takich umiejętności u jednej piątej nauczycieli), - przestrzeganie procedury obowiązującej w sytuacji wypadku na zajęciach wychowania fizycznego. 

Zdaniem ekspertów NIK wymienione, liczne nieprawidłowości w organizacji zajęć wychowania fizycznego i edukacji zdrowotnej wynikały m.in. z nieskutecznego nadzoru pedagogicznego przez dyrektorów szkół, nierzetelnego wypełniania obowiązków przez część nauczycieli wf, tradycyjnego podejścia do nauczania przedmiotu oraz braku doskonalenia nauczycieli we wdrażaniu nowej podstawy programowej.  

Do kolejnych sposobów dostosowania organizacji nauczania do potrzeb i możliwości rozwojowych i edukacyjnych uczniów chorych na otyłość zalicza się: taką organizację zajęć dydaktyczno-wychowawczych, by możliwe było spożywanie posiłków w szkole w sposób nieurągający zasadom zdrowego żywienia (proporcjonalnie rozłożonych w czasie, umożliwiających zjedzenie posiłku spokojnie i w zwykłym tempie, nie w pośpiechu);

uwzględnienie realizacji systematycznej kontroli wagi ciała uczniów w zadaniach pielęgniarki środowiska nauczania i wychowania;

przekazywanie przez pielęgniarkę informacji rodzicom uczniów o wynikach i wskazaniach;

organizację dni otwartych z udziałem dietetyka; organizowanie aktywności uczniów w kierunku poznawania, planowania i stosowania zasad zdrowego żywienia;

włączanie uczniów do planowania jadłospisu; przemyślenie i dostosowanie przebiegu lekcji wychowania fizycznego do możliwości i potrzeb uczestniczących w nich uczniów chorych;

w komunikacji z uczniem z otyłością unikanie określeń: "waga", "otyłość", "tuczące", "kaloryczne jedzenie", "niskokaloryczne produkty", "złe nawyki";

w zamian należy używać pojęć: "masa ciała", "masa ciała większa niż przeciętna", "niezdrowe jedzenie", "zdrowe produkty", "niezdrowe nawyki" (Gustek 2015). 

Dostosowanie metod nauczania i środków dydaktycznych: codzienne wspieranie działań ucznia, nagradzanie wysiłku i wyników jego pracy, wzmacnianie poczucia własnej wartości i budowanie pozytywnego obrazu samego siebie; na lekcjach wychowania fizycznego przede wszystkim: skupienie się na tym, co robi ciało, a nie na tym, jak wygląda (np. wszelkie techniki relaksacyjne, zwłaszcza te polegające na naprzemiennym napinaniu i rozluźnianiu ciała powodują skupienie się na tym, co się dzieje w jego wnętrzu, a nie na tym, jak wygląda na zewnątrz);

wspieranie ucznia w wykonywaniu nowych ćwiczeń;

modyfikacja ćwiczeń w taki sposób, aby były możliwe do wykonania przez ucznia;

niezmuszanie ucznia do noszenia strojów, w których czuje się niekomfortowo (np. krótkich spodenek); natychmiastowe reagowanie na przejawy dyskryminacji ze strony innych uczniów;

motywowanie ucznia przez: - zmodyfikowanie systemu oceniania (ocenianie indywidualne na podstawie przygotowania do zajęć, chęci udziału w nich, aktywności, starań, włożonego wysiłku, a nie osiągniętego czasu, wyniku, odległości skoku itd.),

- zmodyfikowanie niektórych ćwiczeń w taki sposób, aby były możliwe do wykonania przez ucznia, lub - w ostateczności - w czasie kiedy jedni uczniowie wykonują określone ćwiczenia, niedostępne dla ucznia z otyłością, zaplanowanie dla niego innego sposobu aktywności (zwolnienie ucznia z wykonania ćwiczenia jest najgorszym wyjściem z sytuacji),

- zachęcania ucznia do uprawiania tych dyscyplin sportu, w których nadwaga nie jest przeszkodą,

- pokazanie innym uczniom, że uczeń z otyłością może pewne zadania wykonać lepiej od nich (ku ich zaskoczeniu), np. uczeń otyły może być silniejszy niż jego rówieśnicy,

- pomoc uczniowi w zmianie postawy wobec swojej otyłości, obudzenie w nim potrzeby działania i przekonania, że może je podjąć,

- zawarcie z uczniem kontraktu i nagradzanie za wywiązywanie się z poszczególnych punktów (należy postawić w nim realistyczne cele),

- nawiązanie kontaktu z rodzicami ucznia; uwzględnianie wszystkich treści edukacyjnych przedmiotu, nie tylko tradycyjnych ćwiczeń sprawności, siły, szybkości czy gier zespołowych, lecz także tańca, aerobiku, ćwiczeń z przyborami, technik relaksacji, edukacji zdrowotnej związanej z higieną, zdrowym stylem życia, prawidłowym odżywianiem itd.  

To prawda, że wśród uczniów, którzy uciekają przed lekcjami wf, są osoby rozleniwione. Najczęściej jednak uciekają oni z lekcji prowadzonych przez równie rozleniwionych nauczycieli.    

Dostosowanie indywidualnych pomocy dydaktycznych: dostosowanie to będzie potrzebne najczęściej wyłącznie w czasie zajęć wf i może polegać np. na doborze do ćwiczeń innych niż pozostali uczniowie przyborów czy zindywidualizowaniu stroju gimnastycznego tak, aby uczeń nie czuł się w nim zawstydzony i upokorzony swoim wyglądem; korzystne może być sporządzenie indywidualnego zestawu ćwiczeń; możliwe opracowanie kontraktu zawartego z konkretnym uczniem.

Specjalne potrzeby edukacyjne, Agnieszka Olechowska, Wydawnictwo Naukowe PWN