"Pierwsze kroki wśród ludzi"

Każdemu chyba zdarzyło się popłakać w kinie. Właśnie w kinie, bo tam jest ciemno i nikt nie widzi naszych łez. Na co dzień nie zawsze możemy sobie na to pozwolić, często nawet nie dopuszczamy do siebie wzruszenia na widok cudzych nieszczęść, nie pozwalamy porwać się współczuciu. Wtedy bowiem musielibyśmy pomóc, zdobyć się na wysiłek, poświęcić komuś swój czas, a to przecież nie zawsze jest możliwe. Dlatego też właśnie w kinie ujawniamy szczególnie łatwo swoją prawdziwą naturę człowieka jako istoty społecznej.

Nieszczęścia bohaterów stają się naszymi nieszczęściami, ich radości naszymi radościami. Wychodzimy — i często jeszcze przez pewien czas czar trwa; poruszamy się, uśmiechamy i mówimy tak jak "on" albo "ona". Oczywiście jest to naiwne, ale też i ludzkie. Ta właściwość człowieka, która każe mu "współbrzmieć" uczuciowo z innymi ludźmi, stanowi przecież o przynależności do gatunku ludzkiego.

Oto przykłady, często zresztą cytowane. Gdy śpiewak zachrypnie, wiele osób spośród publiczności bezwiednie chrząka. Gdy podczas meczu sportowego wraz z zawodnikiem "dobiegniemy" wreszcie do mety, rozluźniają się nasze mięśnie i wydajemy, kto wie, czy nie równocześnie z nim, westchnienie ulgi. Zdolność do "współbrzmienia uczuciowego" jest wrodzona.

Aby jednak ujawniła się i rozwinęła w pełni, musi zostać rozbudzona. Można przecież urodzić się z talentem muzycznym i przez całe życie nie natrafić na sposobność, by go rozwinąć. Podobnie ma się rzecz ze zdolnością do współbrzmienia uczuciowego. Pierwszą i najwcześniejszą szkołą uczuć człowieka jest rodzina, zwłaszcza zaś kontakt z matką. Pierwszy uśmiech małego dziecka zwrócony do matki nie jest przecież niczym innym, jak pierwszym widocznym przejawem współuczestnictwa uczuciowego z istotą te go samego gatunku. Począwszy od tego momentu, będącego punktem zwrotnym w uczuciowym rozwoju dziecka, uczy się ono cieszyć radością swych bliskich i smucić ich troskami, matka zaś odpowiada mu tym samym. W ten sposób dziecko staje się z biegiem lat coraz to czulszym "odbiornikiem" i "nadajnikiem" uczucia.

Znane są opisy pierwszego zetknięcia z ludźmi dwóch małych dziewczynek hinduskich porwanych i wychowywanych przez zwierzęta. Po kilkuletnim pobycie wśród wilków widok człowieka budził w nich tylko jedno uczucie: strach. Wiele pisano o niedorozwoju sfery uczuciowej u dzieci od maleńkości pozbawionych opieki macierzyńskiej — u wychowanków domów małych dzieci.

Tak zwana choroba sieroca, której te dzieci ulegają, charakteryzuje się między innymi częściową, a nierzadko niemal całkowitą, niezdolnością do wymiany uczuciowej z drugim człowiekiem, przy czym niezdolność ta może się utrzymać do wieku dojrzałego jako trwała wada rozwojowa osobowości. Nawet u dzieci wychowywanych w rodzinie nie zawsze występuje owo współuczestnictwo uczuciowe pomiędzy rodzicami a dziećmi.

Z niedostatkami rozwoju współuczestnictwa uczuciowego spotykamy się zwłaszcza w warunkach uprzemysłowionej cywilizacji wielkomiejskiej. Zazwyczaj zauważa się to późno, gdy dziecko już stało się trudne, gdy stosunki pomiędzy rodzicami a dziećmi stały się naprężone, wreszcie — bo i takie być mogą konsekwencje zaburzeń porozumienia uczuciowego — gdy dziecko popadło w konflikt z prawem. Korzeń zła tkwi jednak zazwyczaj, choć nie zawsze, we wzajemnej obcości, której narastanie rozpoczęło się już w najwcześniejszym dzieciństwie.

Omówione fakty stanowią dodatkowy argument przemawiający za ogromnym znaczeniem owej najwcześniejszej wymiany uczuciowej pomiędzy dzieckiem a jego najbliższymi. To najważniejsze zadanie wychowawcze wobec małego dziecka spoczywa na rodzicach i oni to muszą rozwinąć w nim zdolność do dawania i przyjmowania uczucia. Dziecko tylko w gronie swoich najbliższych może poznać całą bogatą gamę uczuć. Od nas zależy, aby wyrosło na człowieka o subtelnej wrażliwości, umiejącego trwale kochać i umiejącego czerpać pełnię przeżyć z kontaktu z ludźmi — słowem, aby osiągnęło pełnię człowieczeństwa.

Naśladownictwem nazywamy — w odróżnieniu od "zarażania się" uczuciem — odtwarzanie ruchów i czynności niekoniecznie połączonych z wyraźnie widocznym stanem uczuciowym. W każdym okresie rozwoju dziecka spotykamy się z innymi nieco przejawami naśladownictwa. Najwcześniejsze jest to naśladownictwo, które można by nazwać zwierciadlanym: niemowlę bez żadnej świadomości tego, co czyni, naśladuje proste ruchy warg i języka, proste gesty. Naśladowanie następuje natychmiast, niemal równocześnie ze wzorem. Drugim rodzajem jest współdziałanie naśladowcze.

Dziecko naśladuje już nie tylko ruch, ale i końcowy wynik czynności dorosłego, jak na przykład otwieranie i zamykanie pudełeczka. Trzecim rodzajem naśladownictwa jest przejmowanie ról społecznych, to jest naśladowanie przeróżnych czynności otoczenia, początkowo nie zawsze ze zrozumieniem ich celu, przy czym w miarę dojrzewania psychicznego dzieci naśladują coraz to bardziej skomplikowane formy zachowania się dorosłych.

Początki mowy są również związane z naśladownictwem. Każdy z tych przejawów naśladownictwa jest inny, wspólną jednak ich cechą jest to, że u normalnego dziecka naśladownictwo jest jakby początkowym ogniwem łańcucha samodzielnych, inteligentnych czynności. Z pojęciem naśladownictwa łączy się wiele określeń ujemnych, na przykład małpowanie, owczy pęd, bezmyślne powtarzanie, jednak u małego dziecka naśladownictwo jest normalnym i koniecznym etapem rozwojowym.  

Już w drugim miesiącu życia dziecko zaczyna naśladować uśmiech. Umie go odtwarzać, bo natura dawno przygotowała potrzebny mechanizm ruchowo-mięśniowy. Nawet malutkie wcześniaki zdają się czasem uśmiechać. Francuzi nazywają ten nieświadomy skurcz warg "uśmiechem do aniołków". Ale gdy dziecko kilkutygodniowe odpowiada na uśmiech, dzieje się coś więcej. Widok uśmiechu matki przykuwa całą uwagę niemowlęcia. Wpatruje się ono w nachyloną nad nim uśmiechniętą twarz i stopniowo odtwarza już nie tylko sam skurcz warg, ale i uśmiech oczu z malutkimi kurzymi łapkami w kącikach powiek.

Kilkutygodniowe niemowlę jest skłonne uśmiechać się do każdego bez wyboru. Jest to początkowo jak gdyby niezależne od jego woli, w drugim półroczu natomiast uśmiecha się już raczej do bliskich i znanych osób. Samo zaczepia uśmiechem i dlatego począwszy od tego okresu nie będziemy już skłonni zaliczać uśmiechu do kategorii naśladownictwa, staje się on bowiem dobrze już opanowanym narzędziem porozumienia społecznego, w dowolny sposób przez dziecko używanym.

Ta "przymusowość" we wczesnych stadiach naśladownictwa, przypominająca niekiedy automatyzm na przykład ziewania, sprawiała wiele kłopotów psychologom pragnącym wyjaśnić to zjawisko. Zacytuję tutaj dane z interesującej pracy dr Aliny Jankowskiej.

Jedna z prób stosowanych przez Autorkę polegała na skłanianiu dzieci do wysuwania języka i ściągania ust. Boguś D., wiek 3 mies. "Na widok wysuniętego języka dziecko przestaje się uśmiechać, robi szereg prób: porusza ustami, krzywi się, oblizuje, wysuwa stopniowo język. Wciąga i wysuwa go wielokrotnie, mruczy, gaworzy". Roman B., wiek 4 mies. Naśladuje ruch ściągania ust. "Przygląda się badającemu, oczy i głowa zwrócone do eksperymentatora, ciało sztywne, jak automat otwiera usta coraz szerzej i zamyka je gwałtownie. Potem następuje rozciąganie i ściąganie ust, wykonane dokładnie według wzoru i powtórzone kilkakrotnie".

We wszystkich niemal obserwacjach dzieci w czasie tego eksperymentu poważnieją, wykazują wyraźne skupienie uwagi. Podobne eksperymenty dotyczące naśladowania wysuwania języka i innych ruchów przeprowadził na własnych dzieciach badacz angielski C. W. Valentine. I on również uzyskał ruchy naśladowcze języka. Autor ten czyni niezmiernie ciekawą próbę wytłumaczenia mechanizmu tego zjawiska. Wychodzi on ze słusznego założenia, że zakres uwagi małego dziecka, a zwłaszcza zdolność dzielenia uwagi, to jest zauważania kilku rzeczy równocześnie, jest bardzo ograniczony.

Gdy coś niezwykle interesującego przykuje jego uwagę — a taką najbardziej dla dziecka interesującą rzeczą jest twarz ludzka — wszystko inne jakby przestawało istnieć. Stan ten, chwilowy oczywiście, wykazuje według Valentine’a pewne podobieństwo do stanu człowieka zahipnotyzowanego, który również niezdolny jest do skierowania uwagi na cokolwiek poza osobą i nakazami hipnotyzującego, i dlatego pozwala sobą dowolnie kierować. Na poparcie swego śmiałego przypuszczenia cytuje Valentine taki oto fakt z życia.

Na meczu lekkoatletycznym skoczek pręży się do skoku. Widownia, zafascynowana, wpatruje się z zapartym tchem. W tym momencie psycholog robi ukradkiem migawkowe zdjęcie pewnego poważnego profesora, dziekana jednego z wydziałów uniwersytetu. Na zdjęciu widać wyraźnie, że dziekan wpatruje się w startującego skoczka i jednocześnie całkowicie bezwiednie przyjmuje pozycję jego ciała: nogi zgięte, całe ciało sprężone do skoku. Oto — mówi Valentine — taka sama sytuacja jak w przypadku małego dziecka, tak zafascynowanego nową dla siebie i w jakiś sposób emocjonującą czynnością, że bezwiednie, automatycznie ją odtwarza. To pozornie proste tłumaczenie mechanizmu naśladownictwa nie jest jeszcze oficjalnie przyjęte przez naukę, ale na pewno nie jest nieprawdopodobne. Bez wątpienia niemowlę naśladuje przede wszystkim ludzi bliskich, których widok jest dla niego najbardziej interesujący.

Prawdą jest też, że naśladuje te czynności, które są dla niego jeszcze nowe, jeszcze wciąż ciekawe. Spróbujcie skłonić trzylatka do naśladowania na przykład popularnych "kłopotków". Odwróci się z drwiącym uśmiechem, ma to już dawno poza sobą. Ale obywatel obchodzący pierwszą rocznicę życia, dla którego widowisko to jest nowe, nie sprawi nam zawodu. Starsze niemowlęta naśladują już nie tylko wyraz twarzy, ale i proste ruchy. Znane jest wszystkim popisywanie się dziecka, które robi "koci-koci" i "pa-pa", z zaczepną minką pokazuje: "jaki ja jestem duży".

Bezpośrednim celem tego jest zapewne wywołanie zachwytu otoczenia. Poza tym jednak te naiwne i zabawne popisy to też terminatorstwo, uczenie się ruchów i mimiki. Nie tak dawno jeszcze, w dziewiętnastowiecznym teatrze, wskazówki dla aktorów zalecały, w celu podkreślenia roli teatralnej, stosowanie przesadnego gestu. Jakże były one podobne do sposobu, w jaki zabawiamy się dotąd z małymi dziećmi.

Dziś już tylko śmieszy aktor, który dotyka czoła, gdy chce pokazać, że się zastanawia, który wznosi oczy w niebo i z przesadną gestykulacją podkreśla swoje słowa, gdy mówi o czymś wzniosłym, który wskazuje na serce, gdy mówi "kocham". Kiedyś jednak takie były prawidła sztuki aktorskiej. Jak widzimy, dzieciństwo człowieka i dzieciństwo sztuki teatralnej przebiegają podobnymi drogami.

Czy wobec tego jest pedagogiczne skłanianie dziecka do robienia z siebie małej małpki i to specjalnie na pokaz? Tak, ale tylko w tym okresie rozwojowym, w którym naśladowane czynności przedstawiają jeszcze dla niego pewną trudność, kiedy jest jeszcze za głupiutkie, za mało dojrzałe, aby mogło popaść w próżność. W tym czasie, kiedy stawiając pierwsze, niepewne kroki doznaje tylu niepowodzeń, kiedy odczuwa bardziej chyba niż kiedykolwiek później swoją bezsiłę i bezradność, a w związku z tym potrzebny mu jest — jak nigdy potem — zachwyt, nawet przesadny, najbliższych.

Posługiwanie się gestem, przyswojonym początkowo drogą prostego, zwierciadlanego naśladownictwa, zostanie bardzo szybko opanowane jako czynność dowolna, którą dziecko potrafi się posługiwać w określonych sytuacjach towarzyskich. Zostanie też udoskonalone, wzbogacone o indywidualne elementy, stanowiące już własny dorobek rozwijającej się osobowości. 

Rozpocznę od zacytowania kilku przykładów ze wzmiankowanych już badań A. Jankowskiej. Józia, wiek 1 rok 7 mies. Po zademonstrowaniu tych czynności przez badającego, "uderza młotkiem w cymbałki, uderza cymbałkami w krzesło, w stół, słucha (...). Twarzyczka zamyślona, poważna, spokojna.

Dziecko bada, zmienia warunki eksperymentu". Jadzia, wiek 11 mies. "Stawia młynek, kładzie go, odwraca, potrząsa nim, spostrzega guziczek szufladki, przygląda się, obraca go w palcach i niechcący wysuwa szufladkę; zdziwiona i przerażona, cofa rękę i wsuwa szufladkę. Poruszając się nieustannie i nie puszczając guziczka wysuwa ponownie szufladkę. Dostrzega swój przypadkowy ruch, spogląda na guziczek i ostrożnie wsuwa i wysuwa szufladkę, powtarzając czynności wielokrotnie".

Krysia K., wiek 11 mies. "Czoło zmarszczone, wargi wciśnięte w głąb. Przygląda się w skupieniu (...). Szufladkę wysuwa i wsuwa wielokrotnie".

Cytowane obserwacje wskazują, że odtwarzanie czynności manipulacyjnych graniczy z samorzutną aktywnością badawczą. Na przykład Jadzia przypadkowo natrafia na właściwe rozwiązanie i wtedy dopiero odtwarza swoją własną czynność, a nie wzór podany przez eksperymentatora. Pozostałych dwoje wprawdzie naśladuje ruch badającego, ale potem powtarza go wielokrotnie i bada sytuację wszechstronnie, co widać szczególnie wyraźnie w urozmaiconej aktywności badawczej Józi.

Tak jak mówiąc o uśmiechu nie potrafimy ustalić jakiegoś ściśle określonego momentu, w którym przestaje on zaliczać się do kategorii naśladownictwa, a staje się dobrze już przez dziecko opanowanym narzędziem spontanicznego porozumienia uczuciowego, tak i tutaj nie możemy odgraniczyć naśladowania czynności cudzych od następującego po nim wielokrotnego powtarzania tych czynności, a więc niejako naśladowania czynności własnych, i od eksperymentowania, czyli stopniowego wprowadzania do zabawy badawczej zupełnie nowych elementów.

Dalszy etap rozwoju naśladownictwa obserwujemy wtedy, gdy dziecko naśladując dorosłego uczy się od niego manipulować przedmiotem. Tu wkracza już czynnik zamiaru, rozumienia, przewidywania skutków czynności. Schemat wyglądałby tak: zapamiętywanie i wytwarzanie jakby wewnętrznego obrazu czynności dorosłego, a następnie odtwarzanie tej czynności z pamięci.

Istnienie takiego "wzoru wewnętrznego" naśladowanych czynności ilustruje obserwacja, która dotyczy odtwarzania przez dzieci zadania polegającego na otwieraniu i zamykaniu drewnianego jajka. Andrzej B., wiek 1 rok 2 mies. "Otwiera jajko. Boryka się z nim przy zamykaniu: przyciska wieczko do bocznej ścianki, przykłada połówkę jajka wydrą żoną częścią na zewnątrz, zdejmuje. Teraz próbuje inaczej: przemienia obie połówki, górną na dół, dolną do góry. Wkłada jedną część jajka do drugiej. Niezadowolony. Wyjmuje. Przyciska mocno boczne ścianki obu połówek" i nie uzyskuje wyniku. Andrzejek jest jeszcze za mały, aby wykonać to zadanie. Posiada już jednak zdolność wytyczenia sobie celu, wyobrażenia sobie efektu końcowego. Eksperymentuje, niezadowolony jest, gdy zamierzonego efektu — zamknięcia jajeczka — nie udało mu się osiągnąć.

Obserwacje Jankowskiej wskazują niezbicie, że u większości dzieci, zwłaszcza w wieku poniemowlęcym, do reakcji naśladowczej dołącza się tak zwana "reakcja okrężna": dziecko początkowo naśladuje, następnie powtarza wielokrotnie tę samą czynność, jakby ćwicząc i ugruntowując swoje umiejętności. W tych "reakcjach okrężnych" (o których będę jeszcze mówić szerzej w jednym z następnych rozdziałów) mamy do czynienia z osiągnięciem w pewnym stopniu już świadomym i z wytrwałym przezwyciężaniem trudności. Świadczy o tym skupienie dzieci w czasie wykonywania zadań i triumf po ich ukończeniu.

Oto kilka obserwacji. Andrzej K., wiek 1 rok 8 mies. "Uśmiecha się; otwarte jajko pokazuje eksperymentatorowi, zamyka jajko i znów je podsuwa badającemu". Henio B., wiek 1 rok i 7 mies. "Skupiony i poważny, rysuje wysunąwszy język. Każdą narysowaną kreskę podsuwa eksperymentatorowi wołając z dumą i powagą: »O! o!«". Ala M., wiek 1 rok i 5 mies. Podczas nawlekania szpulek na drut "błądzi długo i cierpliwie (...), gdy po 2 minutach udaje jej się nawlec 2 szpulki, wzdycha głośno z ulgą". Te ostatnio omówione czynności bylibyśmy skłonni nazwać uczeniem się, ponieważ różnią się one zasadniczo od pierwotnych form bezwiednego odzwierciedlania ruchów i zachowań innego człowieka.

Element odzwierciedlania czynności jest w nich jednak wciąż jeszcze obecny, współistniejąc z czynnościami celowymi i wytrwałym uczeniem się. Jeśli pokusimy się o przeprowadzenie dokładniejszej analizy aktywności malutkich dzieci, dojrzymy jeszcze jeden działający tu czynnik. Przypomnijmy, że pierwszy — to element bezpośredniego odzwierciedlenia ruchu ręki dorosłego, wysuwającej na przykład szufladkę, drugi — to samodzielna już seria czynności badawczych, eksperymentowanie, coraz to sprawniejsze powtarzanie naśladowanej czynności.

Trzeci element — to bodziec (motyw) do podjęcia trudu, jakim jest dla malutkiego dziecka na przykład otwarcie i zamknięcie pudełeczka. Osoba badająca nie wydawała dzieciom, nawet tym, które rozumiały już mowę, żadnych poleceń. Po prostu otwierała pudełko, rysowała na papierze kilka kresek, bądź ustawiała klocki jeden na drugim. I oto niemal wszystkie dzieci usiłowały przynajmniej zrobić to samo, co robiła osoba prowadząca eksperyment, a nie cokolwiek innego. Mogły przecież rzucić jajeczkiem zamiast je otwierać, układać szpulki zamiast je nawlekać. Mogły składać lub drzeć papier zamiast na nim rysować. A tymczasem kierowane wrodzonym człowiekowi dążeniem do współdziałania — bo to określenie wydawałoby się tu bardziej na miejscu niż słowo "naśladownictwo" — robiły dokładnie to samo, co ich partner społeczny.

W prehistorii naszego gatunku momentem przełomowym było pojawienie się współdziałania, wspólnej pracy. Z prymitywnych początkowo form współdziałania — kto wie, czy nie podobnych do półnaśladowczego współdziałania małych dzieci — wykształciło się rzemiosło, rolnictwo, przemysł, cały gmach kultury materialnej człowieka. Podobnie współdziałanie naśladowcze przygotowuje dziecko do stopniowego przejmowania roli społecznej człowieka-konstruktora, samodzielnego badacza, ujarzmiciela sił przyrody. Dzieci pozbawione możności takiego współdziałania z dorosłym partnerem społecznym mają trudniejszy start, a ich umysł nie może osiągnąć pełni rozwoju.