U starszych osób może dochodzić do niekorzystnych zmian w układzie nerwowym. Specjalista wyjaśnia, jak się one objawiają, w jaki sposób je hamować, a także jak możemy pomóc chorującym bliskim.
Gdy mowa o chorobach Alzheimera, Parkinsona, czy też demencji starczej, często mamy skojarzenie z bardzo poważnymi problemami zdrowotnymi, na które nic już nie można poradzić. Warto wiedzieć, że chociaż schorzeń tych nie da się całkowicie wyleczyć, to jednak można skutecznie powstrzymywać ich rozwój. Jest o co powalczyć!
Wykryta i opanowana w porę choroba czyni dużo mniej szkód w codziennym życiu seniora. Może on znacznie lepiej funkcjonować, łatwiej mu o siebie zadbać i wykonywać różne czynności. Chętniej też utrzymuje kontakty z rodziną i znajomymi. To dodatkowo poprawia jego samopoczucie. Dla nas - córek, wnuczek, przyjaciół - to bardzo ważne, by bliska nam osoba jak najdłużej cieszyła się dobrą formą. Dzięki naszej czujności i odpowiedniemu wsparciu to możliwe!
Skąd zaburzenia koncentracji i pamięci?
● To efekt pojawienia się w mózgu "nieproszonych gości", czyli dwóch białek: tzw. beta-amyloidu (między komórkami nerwowymi) oraz tau (w ich wnętrzu). Białkowe złogi najpierw upośledzają prawidłowe funkcjonowanie komórek nerwowych, a następnie prowadzą do ich degeneracji i obumierania.
● Takim zmianom sprzyjają dodatkowo: długotrwała nadwaga, cukrzyca, przejście udaru mózgu lub poważnego urazu głowy, a także silnie stresujące, traumatyczne przeżycia (np. ciężka choroba, długi pobyt w szpitalu).
Jeśli to Alzheimer
Jak wychwycić niepokojące objawy
Jako pierwsze mogą pojawić się depresja i zaburzenia osobowości. Starsza osoba sprawia wrażenie przygnębionej, staje się drażliwa albo nienaturalnie wesołkowata, a jej zachowanie bywa nietaktowne. Możemy zauważyć, że ma trudności ze skupieniem uwagi oraz zapamiętywaniem bieżących informacji - np. nie pamięta, gdzie odłożyła okulary lub klucze albo że już o coś pytała (jest to spowodowane zaburzeniami w obrębie tzw. pamięci operacyjnej). Już teraz postarajmy się nakłonić ją do kontroli zdrowia u lekarza!
Występują zaburzenia orientacji i mowy - chory senior gubi się w nowych miejscach, a potem także w tych, które są mu dobrze znane (np. ma trudności z trafieniem do własnego domu, myli klatki schodowe lub piętra, próbuje otworzyć drzwi sąsiada), jego mowa staje się uboga, często mylą się mu wyrazy. Bywa agresywny, niespokojny w nocy i senny w ciągu dnia. Pojawiają się trudności z wykonywaniem codziennych czynności, np. ubieraniem się, przygotowywaniem posiłków, zachowaniem higieny.
Co warto wiedzieć o diagnozie i leczeniu
W razie podejrzenia choroby wskazana jest konsultacja lekarza rodzinnego lub specjalisty psychiatry (bezpłatnie bez skierowania) albo neurologa (bezpłatnie ze skierowaniem od lekarza poz). Najlepiej, byśmy towarzyszyły rodzicom lub dziadkom podczas rozmowy z lekarzem, i w razie potrzeby uzupełniły podawane informacje (osoba z chorobą Alzheimera może nie pamiętać wszystkich występujących u niej objawów).
Lekarz przeprowadzi wstępne testy, by ocenić, czy u starszej osoby rzeczywiście występuje choroba Alzheimera (takie, jak np. Krótka Skala Oceny Stanu Psychicznego oraz test zegara). Może zalecić dodatkowe badania diagnostyczne, np. rezonans magnetyczny magnetyczny lub tomografię komputerową głowy. Jeśli wyniki badań potwierdzą chorobę Alzheimera, starszej osobie zostaną przepisane leki wspomagające prawidłową pracę mózgu (tzw. inhibitory acetylocholinoesterazy lub zawierające tzw. memantynę).
Jak na co dzień pomóc choremu seniorowi
Pomagamy starszej osobie uporządkować najbliższe otoczenie w taki sposób, aby łatwiej jej było pamiętać o ważnych sprawach i funkcjonować na co dzień - np. zawieszamy na ścianie duży zegar oraz kalendarz; oznaczamy drzwi (np. łazienki, kuchni) dobrze widocznymi symbolami; umieszczamy w dostępnym miejscu telefon wraz z czytelnym wykazem numerów. Dopomagamy w utrzymywaniu częstych kontaktów z rodziną i znajomymi. Rozmowy, ale także np. wspólne rozwiązywanie krzyżówek, słuchanie muzyki czy taniec mają bardzo korzystny wpływ na chorą osobę.
Zachęcamy do jedzenia tłustych ryb morskich oraz... granatów - pierwsze są źródłem niezbędnych dla mózgu kwasów omega-3, drugie zawierają składniki, które po strawieniu nabierają właściwości chroniących mózg przed szkodliwymi białkami.
Co radzą nam zawodowi opiekunowie
● Wspierajmy i pomagajmy, ale nie wyręczajmy - dzięki samodzielnemu wykonywaniu różnych czynności osoba dotknięta chorobą Alzheimera czy Parkinsona ćwiczy swoje umiejętności (możemy jej przy tym asystować).
● Nie próbujmy przekonywać ani perswadować - zachowanie seniora (np. zapominanie, agresja, niezręczne ruchy) to nie skutek złej woli tylko choroby.
Kłopoty z pamięcią to nie zawsze choroba Alzheimera
● Zapominanie może być związane z naturalnym starzeniem się układu nerwowego i osłabieniem funkcji poznawczych (potocznie zwanym demencją starczą) - jeśli pojawia się powyżej 60. r.ż., a do tego występuje sporadycznie i przejściowo, chory jest w stanie przypomnieć sobie fakty poprzez koncentrację uwagi i intensywny proces myślowy, skutecznie wspomaga się zapiskami, nie ma objawów depresji, nie jest drażliwy ani agresywny.
● Dla poprawy kondycji mózgu zalecana jest dieta bogata w świeże warzywa i owoce oraz produkty zasobne w witaminę B12 (np. indyk, kurczak). Ważne są także regularne posiłki, zwłaszcza śniadania, które na cały dzień zaopatrują mózg w glukozę.
Jeśli to Parkinson
Jak wychwycić niepokojące objawy
Jako pierwsze może pojawić się drżenie palców u ręki (np. kciuka i palca wskazującego) lub u nogi, ale także brody lub ust. Starsza osoba narzeka na mniej sprawne ręce (lub jedną z nich). Zaczynają jej sprawiać trudność drobne czynności (takie jak np. zapinanie guzików, posługiwanie się nożem i widelcem, nastawianie zegarka), zwłaszcza wykonywane odruchowo, bez większego skupienia. Zachodzą zmiany w wyrazie twarzy seniora - staje się ona tzw. maskowata, sprawia wrażenie niewyrażającej emocji, mało ekspresyjnej. Dochodzi do spowolnienia ruchów (tzw. bradykineza).
Możemy zauważyć, że starsza osoba wolniej niż wcześniej wykonuje różne czynności (zwłaszcza te wymagające większej precyzji, jak np. pisanie), ale także np. coraz mniej sprawnie chodzi, pociągając i szurając przy tym nogami albo utykając. Pojawia się silne drżenie rąk, zwłaszcza gdy leżą swobodnie lub w określonych pozycjach (np. podczas przenoszenia talerza) oraz w trakcie wykonywania niektórych czynności (np. podnoszenia czegoś z podłogi).
Drżeniu mogą ulegać także nogi, głowa, a nawet głos. Osoba sprawia wrażenie sztywnej, jej ruchy wydają się mało elastyczne, "toporne", może mieć trudności ze zginaniem i prostowaniem kończyn (np. podczas siadania i wstawania), uskarżać się na ból rąk i nóg oraz uczucie ich ciążenia. Jest to spowodowane zwiększonym napięciem mięśni kończyn i przykręgosłupowych (tzw. sztywność parkinsonowska lub inaczej pozapiramidowa). U starszej osoby występują problemy z utrzymaniem równowagi podczas chodzenia, a niekiedy także stania, co może narażać ją na niebezpieczne upadki i urazy (jeden z późniejszych objawów choroby).
Co warto wiedzieć o diagnozie i leczeniu
Chorobę Parkinsona może wstępnie rozpoznać lekarz rodzinny (m.in. na podstawie zaobserwowanych objawów, jak np. drżenie rąk). W takim przypadku kieruje on pacjenta do specjalisty neurologa (bezpłatnie ze skierowaniem). Warto poprosić o namiar na specjalną poradnię (tzw. parkinsonowską lub pozapiramidową) - najczęściej znajdującą się przy klinice neurologicznej akademii lub uniwersytetu medycznego. Dobrze jest towarzyszyć starszej osobie w drodze na wizytę, zwłaszcza jeśli ma ona problemy z poruszaniem się. Neurolog może poprosić o wykonanie dodatkowych badań, np. rezonansu magnetycznego lub tomografii komputerowej głowy.
Aby ostatecznie potwierdzić występowanie choroby Parkinsona, może też podać specjalny lek (tzw. lewodopę). Jeśli po jego zażyciu u chorego ustąpią objawy, jest to uznawane za oznakę schorzenia. Chorobę Parkinsona leczy się na wiele sposobów: farmakologicznie (m.in. za pomocą środków zwiększających ilość hormonu dopaminy w mózgu), poprzez rehabilitację oraz terapię zajęciową. Przy bardziej zaawansowanych zmianach (i objawach takich jak: ślinienie, skurcze mięśni twarzy, rąk i nóg, przykurcz mięśni szyi i nadmierne pochylenie) stosuje się zastrzyki z tzw. toksyną botulinową (domięśniowo).
Jak na co dzień pomóc choremu seniorowi
Zachęcamy mamę lub babcię do chodzenia na zajęcia z fizjoterapeutą. Aktywność fizyczna to jeden z najlepszych leków w chorobie Parkinsona! Dzięki specjalnym ćwiczeniom rozciągającym i wzmacniającym oraz masażom mięśnie stają się bardziej elastyczne i mocne. Poprawia się postawa ciała, a krok ulega wydłużeniu. Starsza osoba może poruszać się szybciej i swobodniej, zachowując przy tym równowagę. Łatwiej też wykonuje różne czynności. Zmniejszają się dolegliwości bólowe, maleje ryzyko wystąpienia niepełnosprawności.
Dbamy o regularne spacery. Są wspaniałym dopełnieniem rehabilitacji. Amerykańscy naukowcy udowodnili, że u osób cierpiących na chorobę Parkinsona (w stopniu umiarkowanym, pozwalającym na poruszanie się bez pomocy laski lub chodzika), które spacerują średnio 3 razy w tygodniu przez 45 minut w tempie ok. 4,5 km na godzinę, po upływie roku następuje wyraźna poprawa sprawności fizycznej oraz intelektualnej, a także samopoczucia psychicznego (nawet o 15 proc!). Regularne spacery chronią też przed zaparciami, usprawniają działanie narządów wewnętrznych oraz przeciwdziałają zmianom zwyrodnieniowym kręgosłupa (na które osoby z ch. Parkinsona są szczególnie narażone).
Pomagamy zmienić najbliższe otoczenie w taki sposób, by łatwiej w nim było się poruszać - np. montujemy uchwyty przy wannie lub brodziku ułatwiające wchodzenie do nich i siadanie, a następnie podnoszenie się i wychodzenie; przyklejamy na powierzchni wanny lub brodzika taśmę antypoślizgową; usuwamy z podłogi chodniki i dywaniki oraz inne przedmioty, o które łatwo zawadzić stopą; wyposażamy kuchnię w specjalne kubki z dzióbkiem i podwójnymi uszkami oraz sztućce z pogrubionymi uchwytami. Uzupełniamy garderobę seniora o ubrania i obuwie ułatwiające poruszanie się - wygodną odzież i buty na niskim obcasie, dobrze przylegające do stopy, najlepiej zapinane na rzepy.
Ograniczamy w diecie starszej osoby pokarmy bogate w białko, przede wszystkim mięso i wędliny (najlepiej, aby były jadane 2-3 razy w tygodniu), a także mleko i jego przetwory (zalecane są 2 porcje dziennie) oraz warzywa strączkowe (fasola, groch, soja). Składnik ten może utrudniać wchłanianie leków (np. zawierających tzw. lewodopę) i przechodzenie ich z krwi do mózgu. Posiłek podajemy min. godzinę przed przyjęciem przez seniora leku lub co najmniej pół godziny po jego zażyciu.
Namawiamy do... picia zielonej herbaty. Zawarte w niej tzw. polifenole chronią przed szkodliwym działaniem wolnych rodników, które mogą uszkadzać komórki mózgu. Nie podajemy do picia napojów z kofeiną ani alkoholu, ponieważ mają działanie pobudzające i mogą nasilać niektóre dolegliwości, np. drżenie rąk. Ponadto utrudniają spokojny nocny odpoczynek (zwłaszcza gdy są wypijane wieczorem), który u osób z chorobą Parkinsona i tak jest często zaburzony.
Jakie są przyczyny drżenia rąk i mniejszej sprawności
● W mózgu ulegają uszkodzeniu i zanikają komórki produkujące hormon dopaminy (składające się na tzw. substancję czarną). Gdy ich liczba zmniejszy się o ok. 80 proc. (jak na zdjęciu obok), u chorej osoby pojawiają się pierwsze dolegliwości (np. drżenie palców ręki).
● Przyczyny zanikania komórek nie są do końca poznane. Naukowcy wiążą je ze skłonnościami dziedzicznymi (i mutacjami genów), a także czynnikami środowiskowymi, takimi jak kontakt ze środkami ochrony roślin. Ryzyko rozwoju choroby rośnie z wiekiem. Najbardziej zagrożone schorzeniem są osoby powyżej 58. r.ż., ale zdarzają się też przypadki zachorowania przed 20. r.ż. (bardzo rzadkie).
Gdy schorzenie jest już mocno zaawansowane...
● Chory musi częściej zażywać leki, nawet co pół godziny (ponieważ ich działanie skraca się z 8-12 godzin do 30 minut). Nie powinien przy tym zwiększać dawki lekarstwa (ze względu na ryzyko skutków ubocznych, takich jak ciężka pląsawica, omamy, urojenia).
● Zamiast łykać tabletki, chora osoba może przyjmować lek za pomocą tzw. pompy apomorfinowej - niewielkiej igły umieszczonej tuż pod skórą i automatycznie uwalniającej potrzebną ilość substancji leczniczej (tzw. apomorfiny). Raz ustawiona pompa (przez lekarza) pracuje samoistnie przez cały dzień.
● Taka terapia jest dużo mniej uciążliwa dla chorego - ma on lepszą kontrolę nad swoim samopoczuciem. Gdy schorzenie jest już mocno zaawansowane...
● Niestety, leczenie za pomocą pompy apomorfinowej nie jest refundowane przez NFZ i trzeba za nie zapłacić (inaczej niż w wielu innych krajach, takich jak Bułgaria, Czechy, Rumunia czy Słowacja). Miesięczny koszt terapii to 2,5-3 tysiące złotych.
spec. med. rodz. Hanna Dolińska
