Nie zawsze boli

Prawie 90 proc. dzieci przebyło chociaż raz zapalenie ucha środkowego. Najczęściej choroba ta występuje u niemowląt oraz dzieci wieku przedszkolnym, częściej w miesiącach jesienno-zimowych. U dzieci w większości przypadków zapalenie ucha środkowego ma ścisły związek z infekcją górnych dróg oddechowych i katarem (tzw. kataralne zapalenia uszu).

- To, że tak wiele dzieci choruje na zapalenia ucha, związane jest z budową anatomiczną ucha - mówi Jolanta Rzewuska, laryngolog, foniatra, z Samodzielnego Publicznego Zespołu Zakładów Lecznictwa Otwartego Warszawa-Żoliborz w Warszawie. - U małych dzieci nos jest połączony z trąbką słuchową i dlatego, gdy tylko dziecko ma katar, wydzielina spływa do ucha. Bakterie wywołujące zapalenie ucha zwykle wcześniej bytują w części nosowej gardła.

Narząd słuchu składa się z trzech elementów:

- ucha zewnętrznego - obejmuje małżowinę uszną oraz przewód słuchowy zewnętrzny.

- ucha środkowego - składa się z jamy bębenkowej zawierającej zestaw kosteczek słuchowych. Od ucha zewnętrznego jest oddzielone błoną bębenkową oraz połączone jest z jamą gardłową przez trąbkę słuchową - droga ta jest podstawową przyczyną powstawania zapalenia ucha środkowego.

- ucha wewnętrznego - podstawowym elementem jest błędnik, składający się z: ślimaka, trzech kanałów półkolistych oraz przewodu słuchowego wewnętrznego.

Ból ucha związany jest z chorobą ucha zewnętrznego lub środkowego. Ucho wewnętrzne nie ma unerwienia czuciowego, więc choroby toczące się w nim nie powodują wrażeń bólowych. Najczęściej przyczyną zapaleń uszu u dzieci są infekcje wirusowe. Jeśli jednak stan zapalny trwa dłużej, wtedy często - wtórnie - rozwija się zakażenie bakteryjne.

W prawidłowych warunkach ucho jest wentylowane 3-4 razy na minutę przy otwieraniu trąbek słuchowych podczas połykania. Tlen przechodzi do krwi naczyń krwionośnych błony ucha środkowego. Zaburzona drożność trąbki słuchowej powoduje ujemne ciśnienie w uchu środkowym, co może prowadzić do gromadzenia się płynu w uchu. Płyn ten może spowodować upośledzenie słuchu.

Niemowlęta, u których rozwija się stan zapalny w uchu, są niespokojne i rozdrażnione. - Nagle w trakcie karmienia zaczynają płakać, bo gdy ruszają żuchwą, zaczyna boleć je ucho - mówi dr Rzewuska. - Nie ma domowego sposobu na to, by sprawdzić, czy dziecko ma zapalenia ucha. U dzieci zakażenie ucha środkowego można rozpoznać tylko oglądając błonę bębenkową za pomocą wziernika. Gdy niemowlę jest niespokojne i płacze w trakcie karmienia, warto pójść do lekarza, by zbadał uszy. Gorączki może nie mieć, ale stan zapalny będzie się rozwijał.

Lekarz w czasie badania ocenia stan przewodu słuchowego zewnętrznego i błony bębenkowej. Bada nos, gardło środkowe, by stwierdzić ewentualne stany zapalne, alergie.

Jest spowodowane zakażeniem ucha środkowego. Główne objawy to ostry, pulsujący ból i pogorszenie słuchu. Jeśli proces zapalny nie zostanie zatrzymany, następuje pęknięcie błony bębenkowej i pojawia się wyciek, początkowo wydzielina jest wodnista, ale później staje się ropna i gęsta.

Przyczyny zakażenia ucha środkowego mogą być różne np.: zwykły katar, grypa, zapalenie migdałków, odra, szkarlatyna.

Typowym objawem zapalenia ucha środkowego jest ból. Nie występuje on jednak u ponad 20 proc. chorych. Zatem może być tak, że dziecko ma zapalenie ucha, ale na ból się nie skarży.

- Gdy zaczyna się stan zapalny w uchu środkowym, to zawsze boli, ale niektóre dzieci są tak odporne na ból, że czują tylko kłucie i nie reagują - opowiada dr Rzewuska. - U lekarza pojawiają się, bo gorzej słyszą i dopiero wtedy diagnozujemy stan zapalny. Niedosłuch pojawia się, bo płyn gromadzący się za błoną bębenkową unieruchamia kosteczki słuchowe.

Gorączka występuje jedynie u ok. 25 proc. chorych.

Nieleczone zapalenie ucha środkowego może prowadzić do licznych powikłań, m.in.: perforacji błony bębenkowej, zniszczenia kosteczek słuchowych, niedosłuchu, porażenia nerwu twarzowego, zapalenia ucha wewnętrznego, powikłań wewnątrzczaszkowych (ropnie mózgu, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych), zapalenia kości skroniowej. Końcowym efektem większości powikłań może być trwała głuchota.

U ok. 60 proc. dzieci choruje na zapalenie ucha środkowego wielokrotnie. O nawracającym ostrym zapaleniu ucha środkowego mówimy wtedy, gdy u pacjenta występuje 3 lub więcej zachorowań na tę chorobę w ciągu 6 miesięcy lub 4 i więcej zachorowań w ciągu 12 miesięcy.

Szacuje się, że nawracające zapalenie ucha środkowego dotyczy ok. 15 proc. dzieci poniżej 2. roku życia.

- Część dzieci, np.: alergicy, mają większe predyspozycje do zapaleń uszu, ponieważ mają katar przewlekły - opowiada laryngolog. - Niektóre dzieci mają genetyczne obciążenie. Jeśli w wywiadzie okaże się, że rodzice chorowali na zapalenia uszu, dziecko może odziedziczyć tę skłonność.

- U dzieci powinno się oczyszczać nos regularnie. U niemowląt muszą to robić rodzice, odsysając zalegającą wydzielinę np.: aspiratorem z filtrem. Takie zabiegi powinno się robić maksymalnie trzy razy dziennie. U starszych dzieci można używać inhalacji z soli fizjologicznej, która pomaga rozrzedzić wydzielinę, dzięki czemu później łatwiej ją wydmuchać - mówi laryngolog.

Skuteczność domowych metod walki z bólem ucha (zatykanie otworu słuchowego zewnętrznego, ciepłe lub zimne okłady, rozgrzewanie z użyciem lampy), jak i leków homeopatycznych nie została potwierdzona w prawidłowo przeprowadzonych badaniach z grupą kontrolną.

Olejek kamforowy można stosować tylko na zewnątrz, wokół ucha. Olejek powoduje rozgrzanie i poszerzenie naczyń krwionośnych dzięki temu może zmniejszyć ból. Olejkiem nie można smarować środka ucha, bo można poparzyć przewód słuchowy.

Dr Rzewuska ostrzega przed stosowaniem domowych sposobów na ból ucha. - Jeśli dziecko boli ucho, zawsze powinien obejrzeć je lekarz, by ocenić stan błony bębenkowej. Nie radzę niczego wkładać do ucha. Miałam w gabinecie dziewczynkę, której do ucha włożono zgnieciony listek geranium i doszło do tak silnej reakcji alergicznej, że miała poparzoną skórę - opowiada laryngolog.

Gdy ostre zapalenia ucha środkowego często nawraca, by zmniejszyć ilość nawrotów warto:

- Karmić niemowlęta w pierwszym półroczu życia wyłącznie piersią.

- Proponuje się rodzicom rezygnację z uczęszczania do żłobka i przedszkola. Dzięki temu ogranicza się ryzyko infekcyjnych zapaleń dróg oddechowych i tym samym mniejsze jest zagrożenie infekcji uszu.

- Warto ograniczyć narażenie dziecka na dym tytoniowy, bo bierne palenie obniża jego odporność.

- U dzieci po 2. roku życia zalecane jest szczepienie przeciwko grypie. Wykazano ponad 30 proc. skuteczność w zapobieganiu zachorowaniom na OZUŚ podczas sezonu grypowego.

- Zalecane są także szczepienia ochronne przeciwko pneumokokom, gdyż właśnie te bakterie odpowiadają za dużą część zakażeń ucha.

Przy ostrym zapaleniu ucha środkowego może dojść do rozprzestrzenienia się stanu zapalnego do jamy sutkowej i komórek powietrznych wyrostka i gromadzeniu się płynu w tych przestrzeniach. To bakteryjny stan zapalny, którego najczęstszą przyczyną są pneumokoki. Zapalenie wyrostka sutkowego pojawia się kilka dni lub tygodni po ostrym zapaleniu ucha środkowego.

Wysiękowe zapalenie ucha środkowego jest u dzieci częstym następstwem przebytego ostrego zapalenia ucha środkowego. Może utrzymywać się tygodnie, a nawet miesiące.

Wysięk gromadzi się w uchu środkowym w następstwie nie do końca wyleczonego ostrego zapalenia ucha środkowego lub w wyniku niedrożności trąbki słuchowej. W leczeniu stosuje się zazwyczaj antybiotyki, środki udrażniające nos i leki przeciwhistaminowe w alergii. Gdy nie ma poprawy w ciągu 1,3 miesięcy, może istnieć potrzeba wykonania nacięcia błony bębenkowej z odessaniem wydzieliny lub założenia drenika (specjalnej rurki), co pozwala na prawidłową wentylację ucha środkowego i okresową poprawę czynności trąbki słuchowej.

W przypadku wysiękowego zapalenia ucha środkowego rzadko pojawia się ból. U wielu pacjentów nie ma wyraźnych objawów, ale niektórzy pacjenci skarżą się na pogorszenie słuchu. Doświadczają uczucia pełności w zajętym uchu, ciśnienia i trzasków.

Bardzo duże zmiany ciśnienia mogą powodować krwawienia w uchu środkowym, rozerwanie błony bębenkowej. Objawy takie jak: gwałtowny ból i niedosłuch nasilają się zwykle w czasie gwałtowanego wynurzania się podczas nurkowania lub schodzenia w dół w czasie lotu samolotem.

Osoby z niedrożnym nosem z powodu infekcji górnych dróg oddechowych lub alergii, powinny unikać latania i nurkowania. Jeśli nie jest to możliwe, stosuje się miejscowo leki obkurczające naczynia w błonie śluzowej nosa na 30 do 60 min. przed lądowaniem lub wznoszeniem się.

Agnieszka Pochrzęst-Motyczyńska