​Stanisława Leszczyńska: Kobieta, która nie bała się nawet Mengelego

Iwona Wcisło, Interia: W książce często nazywa pani swoją ciocię, Stanisławę Leszczyńską, Stasią. Czy podczas naszej rozmowy również mogę używać takiego zdrobnienia?

- Oczywiście, że tak.

Jaka była Stasia?

- Dziś opisałabym ją inaczej niż jeszcze kilka lat temu. Jako dziecko i młoda dziewczyna w okresie dojrzewania, traktowałam ją z  dużym respektem. Byłam przy niej skrępowana i trochę się jej bałam. Kiedy przychodziłam do mieszkania cioci w Łodzi przy ulicy Zgierskiej, szybko przemykałam do pokoju jej wnuczek, a moich kuzynek, żeby mnie tylko nie zobaczyła i nie przepytywała. To była osoba, która wiele wymagała od siebie i od innych.

Przepytywała?

- Dla Stasi bardzo ważna była nauka. Uważała, że tego, co mamy w głowie, nikt nam nie zabierze. A majątek i pieniądze to ulotne sprawy - mogą nam je ukraść, zabrać czy spalić. Dlatego wszystkich nas pilnowała, zaganiała do nauki i odpytywała.  To nie były pytania w stylu: "Co tam słychać w szkole, kochanie?" Tylko konkretnie: "Jaki ostatnio miałaś temat?" czy "Opowiedz mi o swojej ostatniej lekturze". Nie istniała dla niej górna granica wieku do nauki. Pamiętam taki obrazek z jej córką Sylwią, wówczas już matką trójki dzieci i lekarką, która obierając ziemniaki, wkuwała słówka z francuskiego. Dlaczego? Bo Stasia powiedziała jej, żeby nie marnowała czasu i podczas obierania uczyła się języka.

- Przyznam, że nie wiem skąd mi się ten strach przed ciocią wziął. Przecież moje pierwsze z nią wspomnienie, spotkanie w filharmonii, kiedy miałam 5 lat, jest bardzo przyjemne i ciepłe. Może przyczyną były wspólne psikusy z moimi kuzynkami, które często mówiły: "Żeby tylko babcia nie widziała"? A może coś zupełnie przypadkowego i niewinnego utkwiło w mojej głowie i rozrosło się na tyle, że zaczęłam stawać na baczność w jej towarzystwie? Myślę, że takim obrazem skrzywdziłam ją mocno i dlatego przyszło mi teraz poznać ją lepiej. Najpierw podczas pracy nad filmem "Położna", a potem nad jej biografią. Ciocia zadbała, żebym miała zajęcie (śmiech).

A jak teraz pani ją postrzega?

- Kiedy wyznałam jednemu z jej synów, że bałam się Stasi, ten zaczął się śmiać i zapytał: "Co ty wygadujesz? Jak to możliwe? Przecież mama to chodząca łagodność".  Wtedy zdałam sobie sprawę, że przed wojną ona musiała być pełna ciepła, radości i śmiechu. Jej dzieci taką ją właśnie zapamiętały i nie były w stanie zauważyć, że się zmieniła. Ale może ten obraz widziany oczami miłości był bardziej prawdziwy? Po wojnie i pobycie w obozie ciocia próbowała odbudować normalne życie: wypełnione muzyką, kwiatami i sztuką, dając miłość i radość, ale będąc jednocześnie bardziej milczącą, uważną, przyglądającą się, wymagającą - od siebie i od innych, oraz czerpiącą siłę z wiary. Po tym wszystkim, co przeszła, nie mogła być ciepłą, rozkoszną babunią, bo byłaby wtedy po prostu nieprawdziwa.

Z książki wyłania się obraz kobiety, dla której wiara miała ogromne znaczenie.

- Stasia stawiała wiarę ponad wszystko. Zgodnie z nią żyła i postępowała. Wielką wagę przywiązywała do modlitwy, która wyznaczała nie tylko rytm jej dnia, ale też domowników oraz gości. Miała wyznaczone godziny modlitwy i każdy, kto był wtedy w domu, musiał się do niej przyłączyć. Jej relacja z Bogiem była niezwykła i bardzo osobista. Stasia wierzyła całą sobą, a pobyt w obozie Auschwitz-Birkenau tylko tę wiarę umocnił. Dla niej punktem odniesienia było przekonanie, że na ziemi jesteśmy tylko na chwilę, a potem czeka nas życie wieczne. Albo i nie. W związku z tym ona nie bała się, że zabiją jej ciało, byleby ducha nie zabili. To pomogło jej przetrwać obozowe piekło.

- Co więcej, jako położna w obozie dużą wagę przywiązywała do chrztu dzieci, którym pomagała przyjść na świat. Wiedziała, że mają one niewielką szansę na przeżycie i dlatego robiła wszystko, aby je ochrzcić. Czasami nawet nie pytając matki o zgodę. To miało im zapewnić życie wieczne.

Niezwykłe jest, że Stasia niemal nie mówiła o obozie i dopiero przyciśnięta pytaniami o powód wyznała, że nie chce szerzyć nienawiści do Niemców.

- To prawda. Ona nigdy nie krytykowała Niemców, a miała wszelkie podstawy, by ich wręcz nienawidzić. Na własne oczy widziała, jak traktowano więźniów, w ramach eksperymentu wszczepiono jej tyfus, zaś jej córka - Sylwia, była tak bita, że cudem przeżyła obóz. A te maleństwa, które zaraz po porodzie szły z matką do gazu, topiono je w beczkach albo umierały z głodu? W filmie jest nagranie, na którym Leszczyńska płacze, kiedy o tym opowiada. Ale po tym całym piekle, nie zaszczepiła nienawiści do Niemców w żadnym z nas. Uparcie powtarzała: "Nie chcę wywoływać nienawiści do narodu niemieckiego. To byli biedni, skrzywdzeni ludzie, ofiary systemu."

Leszczyńska poświęciła położnictwu połowę swojego życia. Jak to się stało, że obrała taką drogę zawodową?

- Wyobrażam sobie, że szczególną rolę w tym wyborze odegrały dwa wydarzenia z jej życia. Pierwsze miało miejsce na statku, którym 12-letnia Stasia wraz z rodzicami płynęła na emigrację do Brazylii. Była wtedy świadkiem przedwczesnego przyjścia na świat swojej siostry, Marty. Niestety osłabione niemowlę złapało w Rio infekcję i zmarło, kiedy miało 11 dni, co musiało być dla Stasi niezwykle bolesne. Tym bardziej, że nie była to pierwsza śmierć w ich rodzinie - jej mama, Henryka, miała ośmioro dzieci, z których tylko troje przeżyło. Była więc świadkiem bólu i melancholii, jak wtedy określało się depresję, z jakimi zmagała się matka. Drugim ważnym wydarzeniem były narodziny jej pierworodnego syna Bronka - również wcześniaka z małą szansą na przeżycie. Zawierzyła jego życie Bogu i zdarzył się cud - chłopiec przeżył. Każdy z jej synów podkreślał, że ona szaleńczo kochała dzieci.

- Musimy też pamiętać, że Łódź, w której mieszkała, była bardzo specyficznym miastem, z największą śmiertelnością wśród noworodków. Ludności przybywało, a akuszerek było o wiele mniej niż w innych miejscowościach. Po pierwszej wojnie światowej, kiedy dotknęła ich ogromna bieda, razem z mężem podjęli decyzję, że wesprze go finansowo, ale nie pracując jak rodzice w handlu, tylko obierając własną drogę. Ponieważ bardzo kochała dzieci, a w Łodzi nie było akuszerek, postanowili, że Stasia odda się ratowaniu dzieci. Myślę, że to wszystko razem spowodowało, że została położną.

Niezwykła jest obietnica, jaką wtedy złożyła.

- Tak, powiedziała: "Maryjo, Najświętsza Panienko, obiecuję, że jeśli podczas przyjmowania porodu stracę choćby jedno dziecko, zaprzestanę wykonywania tego zawodu". Ciocia była położną przez 35 lat i podczas porodów, które wtedy przyjmowała, nie umarło żadne dziecko. Nawet podczas tych, które odbyły się w strasznych warunkach obozowych.

Jak została położną w obozie?

- Leszczyńska trafiła do obozu Auschwitz-Birkenau wraz ze swoją córką Sylwią w 1943 roku. Choć w torebce miała zaświadczenie, że jest akuszerką, na początku została przydzielona do najcięższej pracy - wywożenia na taczkach gliny. Kiedy jednak dowiedziała się, że na sztubie położniczej jest wakat, bo akuszerka Klara się rozchorowała, zdobyła się na odwagę, zastąpiła drogę niemieckiemu lekarzowi i płynnie po niemiecku powiedziała, że może ją zastąpić. Została przeniesiona na sztubę położniczą, ale niestety zachorowała na tyfus, którym została celowo zarażona. W międzyczasie wyzdrowiała Klara, więc Stasia, choć gorączkująca i osłabiona, wiedziała, że nie może się poddać i pokazać, że jest chora. Chciała przynajmniej donosić wodę do porodów, byle utrzymać się na sztubie. Tak się stało. Wkrótce Klara została całkowicie odsunięta od obowiązków położniczych, a Leszczyńska zajęła jej miejsce. Ironią losu jest to, że Klara została skierowana do obozu za dokonywanie aborcji, która w Niemczech była wtedy całkowicie zakazana.

A w obozie zajmowała się niemal tym samym...

- Tak. Dla mnie to wielki paradoks i szczyt hipokryzji. Została skazana za przeprowadzanie aborcji, po czym skierowano ją do obozu, by robiła dokładnie to samo i mordowała dzieci. Wiele z nich utopiła tuż po porodzie w beczce stojącej w kącie, a po wszystkim ich ciała wyrzucała za blok, gdzie rozszarpywały je obozowe szczury.

Przyznam, że kiedy przeczytałam "Raport położnej z Oświęcimia", popłakałam się. To, co przeżywały te kobiety, to coś niewyobrażalnego. I w zasadzie nie było tam żadnego dobrego zakończenia - każde było tragiczne dla matki i dziecka.

- Podczas pracy nad filmem musiałam zagłębić się w ten temat i było to dla mnie niewyobrażalnie trudne. To, co tam się działo, to po prostu odczłowieczenie. Stasia miała jednak jakieś szczęście w tym wszystkim, bo kiedy została położną na sztubie, przyszła zmiana rozkazów: od teraz dzieciom aryjskim można było wiązać pępowiny po porodzie, zwiększając ich szansę na przeżycie. Niestety dzieci żydowskie nadal miały być zabijane. Do połowy 1943 roku wszystkie dzieci urodzone w obozie były uśmiercane. Podobny los czekał kobiety w ciąży. Od drugiej połowy 1943 roku wszystkie nie-Żydówki miały prawo utrzymywać dzieci przy sobie.

- Stasia robiła jednak wszystko, by jak najwięcej dzieci uratować, bo dla niej podział na dzieci żydowskie i nieżydowskie był nie do przyjęcia. Jednakowo przyjmowała wszystkie porody i wiązała wszystkim dzieciom pępowiny - mimo że u żydowskich dzieci było to zakazane. A za każde uratowane żydowskie dziecko mogła zostać rozstrzelana. I tu był najistotniejszy moment - ciocia te dzieci chrzciła. Wypełniała to, co w jej odczuciu było najważniejszym aktem. Niestety, większość z nich czekała później śmierć głodowa. Na 3 tys. przyjętych porodów zaledwie 30 dzieci opuściło obóz.

Ważne wydaje mi się też wsparcie, jakiego udzielała rodzącym. Dbała, by mimo całego tego koszmaru wokół, mogły zachować resztki godności i czuły się bezpiecznie.

- Tak i to jest takie nieprawdopodobne. Kiedy kobieta rodzi dziecko, chciałaby dzielić się swoją radością z innymi. A one żyły w koszmarze, wiedząc, że ich dzieci są niechciane i zaraz je stracą. W tym piekle spotykały osobę, która okazywała im troskę i dzieliła radość z pojawienia się nowego człowieka. To było niezwykle ważne w całym tym dramacie - chwila radości, którą mogły dzielić z drugą osobą. Podczas porodu Stasia była uśmiechnięta, czuła i pełna ciepła - była dla tych kobiet niemal jak matka. Stąd przydomek, jaki dostała na sztubie - Mama. Kobiety modliły się, by to właśnie Mama przyjmowała ich poród, bo tylko ona dawała dziecku szansę na przeżycie. Wiele z nich podkreślało, że miała wyjątkowo sprawne ręce - na tyle, że kobiety nie odczuwały tak silnego bólu i żadna z nich nie "pękła" podczas porodu. Wszystkie więźniarki relacjonowały, że Stasia do każdego porodu szła z modlitwą na ustach, a kiedy czekała na rozwój wypadków i siedziała przy rodzącej, to odmawiała różaniec. To też dawało im wsparcie, jakiego potrzebowały.

Na kolejnej stronie przeczytasz o relacji Stanisławy Leszczyńskiej z Mengele >>

Zastanawiam się, jak to możliwe, że Leszczyńska miała lepsze statystyki zdrowych porodów niż niemieckie kliniki uniwersyteckie? Przecież ona odbierała je od osłabionych kobiet, w tragicznych warunkach higienicznych, wśród wszy i szczurów, a o antyseptyce i lekach mogła tylko pomarzyć.

- Fenomenem dla mnie nie jest jej postanowienie o niezabijaniu dzieci i narażaniu się tym samym na śmierć. To raczej rodzaj odwagi. Dla mnie rzeczą niezwykłą i działaniem Boga jest to, że Stasia w tych warunkach nie miała ani jednej gorączki poporodowej, żadnej komplikacji, zgonu matki czy noworodka. Co zresztą wyzwoliło wściekłość Mengelego, który nie mógł w to uwierzyć. Ciocia miała bardzo sprawne ręce i wiedziała, co robić. Ogromną wagę przywiązywała do łożyska - bardzo długo sprawdzała, czy przypadkiem jego fragment nie pozostał, mogąc wywoływać powikłania. Pilnowała też, żeby kobiety leżały przez dziewięć dni po porodzie, co w dzisiejszych czasach już się nie zdarza. Była dobrze zorganizowaną i zaradną osobą. Załatwiała dla tych kobiet szmatki na pieluszki, ziółka czy rozcieńczone mleko. Pomogła jej też na pewno obietnica złożona Matce Bożej oraz zawołanie: "Maryjo, Matko Najświętsza, przybywaj szybko w jednym pantofelku".

Wspomniała pani o doktorze Mengele, którego łączyła z Leszczyńską dość niezwykła relacja. Przejął nawet od więźniarek jej obozowy przydomek i nazywał ją Mutti. Opowie pani o tym?

- Z jakiś niezrozumiałych powodów Stasia cieszyła się poważaniem Mengelego, który od połowy maja 1943 roku objął stanowisko Lagerarzta w obozie, gdzie mieściła się sztuba położnicza. A ja przez te dziwne, drobne sytuacje między nimi, inaczej na niego spojrzałam. Jeden z moich wujków opowiedział kiedyś historię, jak Stasia przygotowywała wigilię z paczek, które raz na jakiś czas do niej docierały. Dzieliła śledzika, rozdawała kawałeczki chleba i intonowała modlitwę. Na co wszedł Mengele. Stasia zamarła, bo za to groziła kara śmierci. A on tylko się zatrzymał, popatrzył i powiedział: "Przez chwilę poczułem się człowiekiem".

- Inna historia miała miejsce, gdy zapracowana ciocia nie zauważyła, kiedy Mengele wszedł na sztubę. Chwilę ją obserwował i zażartował: "Mutti, dzisiaj miałaś wiele pracy, więc pewnie zarobiłaś sporo pieniędzy. Wobec tego musisz postawić mi piwo". Na to Stasia odpaliła: "Każę wnieść odpowiedni stół, nakryję go białym obrusem, poślę po piwo i napijemy się razem". Mengele miał świadomość, że jest tam władcą i wystarczy jedno jego kiwnięcie palcem, by posłać ją na śmierć, a jednocześnie miał przed nią jakiś respekt i chylił czoła.

Może wynikało to z tego, że nie przyjęła poddańczej postawy?

- Możliwe, bo Stasia jakby się go nie bała i będąc sobą, robiła swoje. To mogło mu imponować. Nie obawiała się, że zabierze jej ciało, skoro każdy z nas umiera. Byleby duszy nie stracić. Są osoby, i Stasia do nich należała, które sprawiają, że największe potwory w ich towarzystwie zaczynają czuć się małymi. Mogę sobie tylko wyobrazić, że umiała poruszyć w nim strunę człowieczeństwa. Bo przecież każdy z nas ją ma.

W obozie przebywała również córka Stasi - Sylwia. Trudno mi sobie wyobrazić, jak straszna musiała być dla niej ciągła troska również o własne dziecko. Kilka razy uratowała ją nawet od śmierci.

- Sylwia została skazana na komorę gazową dwa razy. Za każdym razem powodem był jej stan zdrowia - najpierw choroby, a później powikłania po pobiciu, kiedy została przyłapana na podawaniu chleba znajomym więźniarkom. Z ramion śmierci za każdym razem wyrywała ją matka. Nie robiła tego jednak, prosząc o darowanie jej życia. Za drugim razem, kiedy już pracowała jako położna, po prostu stanęła obok córki i powiedziała, że pójdzie na śmierć razem z nią. Tak się w nią wpiła, że esesman nie był w stanie ich rozdzielić. Po chwili wahania doszedł do wniosku, że Stasia jest potrzebna i puścił je obie z powrotem na sztubę.

Podobna sytuacja miała miejsce podczas ewakuacji obozu w 1945 roku, kiedy Stasia powiedziała, że zostaje z matkami i dziećmi, bo nie może ich zostawić. Podczas swojego pobytu w obozie obchodziła wiele zakazów i nakazów, co jednak zawsze uchodziło jej płazem i nie ponosiła żadnych konsekwencji. Jak to możliwe?

- Prawda? Ja uważam, że było to działanie Pana Boga. Bo on w taki sposób działa: ma iść do komory gazowej, ale nie idzie, ma zostać rozstrzelana, ale żyje dalej - bo to nie jest jeszcze jej czas. Bóg wiedział, w czyje ręce składa los tych wszystkich kobiet i dzieci.

Na koniec chciałabym zapytać, jaki wpływ miała na panią Stasia?

- Często słyszę, że jestem do niej podobna z wyglądu, ale to raczej mało prawdopodobne, bo nie łączą nas więzy krwi, a jedynie powinowactwo - była bratową mojego dziadka. Ktoś kiedyś powiedział, że mamy podobne charaktery i może jest w tym ziarnko prawdy, bo okazuje się, że wiele cech, które mnie u niej drażniły, mam i ja. Musiałam w jakiś sposób nasiąknąć jej wartościami, a już na pewno stosunkiem do bożych spraw.

- Na Zgierskiej, w domu cioci, zawsze widziałam śliczną choinkę podczas świąt Bożego Narodzenia. Ja też przywiązuję bardzo dużą wagę do choinki, wystroju domu i stołu - podobnie jak Stasia. Kiedy trafia mi się drapak, to dowiązuję jakieś gałązki, żeby była taka bajeczna. I okazuje się, że ciocia robiła podobnie - tylko kupując dwa świerki i wiążąc je ze sobą. Ja nigdy nie zauważyłam, że były dwie, uświadomiły mi to dopiero jej wnuczki. I może dlatego uwielbiam kupować choinkę z dwoma czubkami - teraz mi to pani uświadomiła (śmiech).

A te irytujące cechy to?

- Upór i bezkompromisowość - szczególnie, jeśli chodzi o boże sprawy.

* Więcej na temat książki "Położna" przeczytasz TUTAJ.