Wirtualny świat, realne zagrożenia. Uzależnienia w sieci i od sieci

Artykuł powstał w ramach akcji #Niech zobaczą, #Niech usłyszą, której partnerem jest Link4 Mama i Tata

Dyskusje i badania na temat wirtualnych uzależnień pojawiły się zarówno w świecie akademickim, jak i obiegu medialnym  na dobrą sprawę wraz z wejściem internetu do powszechnego użytku.

Wielu już od samego początku widziało w nim potencjalne zagrożenia. Część tych głosów była jedynie technofobicznym wyrazem obawy przed nadejściem nowego, ale nie ma wątpliwości, że przestrzeń wirtualna nie jest wolna od zagrożeń.

Łatwy dostęp, niska świadomość, niezrozumienie i ignorancja, czasami zmieszane z lekką dozą naiwności, rodzą problem, który występuje pod wieloma nazwami. Siecioholizm, internetoholizm, cyberzależność, IAD, ZUI, infoholizm, fonoholizm. Wszystkie te określenia dotyczą jednego zjawiska: uzależnień w sieci.

Debatę na temat nałogu informacyjnego w Polsce rozpoczął na początku obecnego stulecia prof. Andrzej Jakubik, wprowadzając termin Zespół Uzależnienia Internetowego, czy krócej ZUI. Gdy tylko internet wszedł do naszych domów, naukowcy dostrzegli szereg ryzyk związanych z jego używaniem. Dzisiaj widzimy urzeczywistnienie ich wizji sprzed 20 lat na całym świecie.

W stanie Kalifornia w USA grupa rodziców dzieci uzależnionych od social media pozwała wielki koncern Meta, będący właścicielem zarówno Facebooka, jak i Instagrama. Władze Jamajki ogłosiły w tym roku raport, z którego wynika, że ogromna liczba nieletnich mieszkańców kraju jest uzależniona od pornografii online. Według danych Kliniki Leczenia Uzależnień od Internetu w Omandurar w Indiach jedna trzecia pacjentów to dzieci przed 14. rokiem życia. Władze Chin natomiast nakazały rodzicom ograniczać czas spędzany przez ich dzieci w internecie do godziny dziennie.

Cam Adair ma 32 lata i mieszka w Kanadzie. W rozmowie z BBC opowiada o swoim uzależnieniu od gier, które trwało ponad dekadę. - Borykałem się z tym 10 lat - mówi. - Wyleciałem z liceum, nie dałem nigdy rady pójść na studia, udawałem przed rodziną, że mam jakieś prace. Ostatecznie napisałem list pożegnalny i w tym momencie zdałem sobie sprawę, że potrzebuję pomocy.

Adair założył fundację pomagającą osobom uzależnionym od gier komputerowych wyjść z nałogu. Game Quitters liczy obecnie już 75 tys. członków. Sam Adair wygłasza mowy motywacyjne na ten temat na całym świecie i stara się uświadamiać ludzi, jak dużym zagrożeniem może być utrata kontroli nad rozrywką.

Ogólnie rzecz biorąc, uzależnienie od internetu to zaburzenie polegające na niezdolności do kontrolowania czasu spędzanego w internecie. Zaczyna się od systematycznego zwiększania czasu spędzanego na korzystaniu z sieci.

Uzależnienie od internetu może przybierać różne formy. Gdy problem dotyczy jednej, konkretnej aktywności, mówi się czasem o uzależnieniu nie "od sieci", a "w sieci". Jedną z takich aktywności są wspomniane gry. Ich twórcy, co zupełnie logiczne, projektują je tak, aby angażowały graczy w wirtualne światy, oferujące nieustające wyzwania i nagrody. To może prowadzić do utraty kontroli nad czasem spędzonym przed komputerem.

Oprócz gier mamy jeszcze kilka innych postaci cyberholizmu: pornografia, hazard, ale również uzależnienie od korzystania z mediów społecznościowych, informacji czy nawet komunikatorów. Mechanizm zawsze jest ten sam.

- Aktywność w sieci bywa uzależniająca, ponieważ umożliwia nam uzyskanie natychmiastowej nagrody - wyjaśnia psycholog Patrycja Skica-Ryżka. - Przykładowo, kiedy dostajemy wiadomość na czacie, like pod zdjęciem czy osiągamy odpowiednio wysokie miejsce w rankingu w grze, w naszym mózgu uwalniana jest dopamina, odpowiedzialna za dobre samopoczucie.

Budzisz się i sprawdzasz na telefonie doniesienia z kraju i ze świata, w drodze do pracy słuchasz wiadomości w radiu, w ciągu dnia co jakiś czas sprawdzasz, "co się dzieje", wymieniasz się linkami o najnowszych wieściach, oglądasz serwisy informacyjne, najlepiej na kilku różnych kanałach, żeby mieć najlepsze rozeznanie.

Do tego dochodzi sprawdzanie co jakiś czas w mediach społecznościowych, co słychać u twoich znajomych. Żadna z tych informacji zapewne nie zmieni twojego życia, jutro zjesz to samo śniadanie, obiad, kolację, pójdziesz do tej samej pracy albo szkoły i będziesz rozmawiać z tymi samymi ludźmi. Brzmi znajomo?

Według badań ponad połowa Polaków może wykazywać objawy FOMO (ang. Fear of missing out), czyli strachu przed pominięciem. Te cztery litery krążą w obiegu medialnym od lat, pojawiając się w licznych opracowaniach, analizach, raportach i artykułach. Wciąż jednak świadomość tego zjawiska w społeczeństwie jest znikoma, a jakiekolwiek rozwiązania systemowe są nieskuteczne.

Jak rozpoznać depresję u dzieci i młodzieży? Dokąd udać się po pomoc? Tego i innych rzeczy możesz dowiedzieć się z naszego e-booka "Depresja u dzieci i młodzieży. Poradnik dla rodziców"

W praktyce pojęcie to odnosi się właśnie do chorobliwej potrzeby ciągłego dostarczania informacji i obawy przed tym, że coś nas ominie. FOMO działa na podobnej zasadzie co uzależnienie od gier czy hazardu online. W tym wypadku zastrzyk dopaminy fundują mózgowi newsy.

- Technologia dała nam dodatkowe narzędzia i aktualnie chęć "bycia na bieżąco" możemy teraz realizować całodobowo - tłumaczył jakiś czas temu na łamach Interii psycholog Igor Rotberg. - Dzięki temu pobudzamy nasz układ nagrody. Niestety po chwili jego aktywność spada, a my szukamy kolejnych bodźców, które dostarczą nam nagrodę w postaci kolejnych dawek informacji.

Łatwo demonizować nowe technologie. W sieci znaleźć można setki tekstów, w których internet przedstawiany jest jako źródło zła i niebezpieczna matnia, wciągająca młodych ludzi. Tymczasem problem często leży gdzie indziej, a wirtualny świat jest tylko odskocznią.

U podstaw uzależnień sieciowych mogą leżeć kłopoty w szkole bądź wśród rówieśników, lęki, potrzeba akceptacji społecznej, chęć dowartościowania się. Internet oferuje mnóstwo form umożliwiających natychmiastową ucieczkę. To kraina eskapistów, którzy często w ten sposób odrywają się od trudów codziennego życia.

Kluczowe znaczenie w przypadku uzależnień od internetu może mieć wysoka wrażliwość na nieprzyjemne emocje, obniżona samokontrola, tendencje do poszukiwania ciągłego pobudzenia, niski poziom kompetencji społecznych czy nieśmiałość.

---

- Uzależnienia mogą także współwystępować z innymi zaburzeniami psychicznymi, chociażby depresją.

W licznych badaniach dotyczących zjawiska internetoholizmu wśród dzieci i nastolatków powtarza się często jedno słowo: samotność.

Autorzy pracy "Poczucie samotności a poziom uzależnienia od internetu wśród adolescentów", Sławomir Rębisz, Ilona Sikora oraz Katarzyna Smoleń-Rębisz, jednoznacznie wykazują bezpośredni, dwustronny związek pomiędzy samotnością a cyberzależnością.

Większość badanych nastolatków, które osiągnęły wysokie wyniki na Skali Poczucia Samotności, miało też niepokojące rezultaty w Teście Problematycznego Używania Internetu. Nawet gdy badacze odwrócili kolejność i następną grupę poprosili najpierw o wykonanie testu wskazującego poziom uzależnienia od sieci, a dopiero potem odpowiedzi na pytania określające poczucie samotności, relacja została zachowana. Dzieci borykające się z samotnością mają skłonność do patologicznej relacji z internetem.

Kiedy możemy mówić o tym, że ktoś ma problem z uzależnieniem od internetu? Jak należy rozmawiać z takimi osobami?

- Sygnały u dziecka, na które warto zwrócić uwagę to częste sięganie po telefon, ograniczenie bądź wycofanie z kontaktów rówieśniczych, zaniedbywanie obowiązków, trudności w kontrolowaniu czasu spędzanego w sieci czy częsta frustracja i złość z powodu gier komputerowych, w które gra dziecko - wymienia Patrycja Skica-Ryżka.

Psycholog radzi także, aby spróbować wraz z dzieckiem wypracować inny sposób na radzenie sobie ze złymi emocjami. - Internet to część naszego życia - mówi. - Korzystamy z niego w szkole i w pracy, dlatego problematyczne może być całkowite odcięcie się od sieci. W kontekście leczenia tego uzależnienia bardzo ważnym okazuje się przerwanie pętli nawyku, lepsze zarządzanie czasem w tym ograniczenie korzystanie z sieci.

Ale rzucone groźnie: "Odłóż ten telefon", "całe dnie gapisz się w ten ekran" albo "w głowie ci się przewraca od tego komputera" na niewiele się zda. Rozmowa z osobami uzależnionymi od internetu, jak z każdym uzależnionym, może być trudna.

Specjaliści zalecają kierowanie kilkoma ważnymi wskazówkami:

W życiu codziennym regularnie słyszymy jedną z ulubionych sentencji osób określających się jako dorosłe o tym, że "ci młodzi to teraz tylko telefony i komputery". Tymczasem sami korzystamy regularnie ze smartfonów i internetu i chyba nikt nie łudzi się już, że rozwoju technologii nie da się zatrzymać.

Internet wszedł do naszego życia na dobra i nie uciekniemy od niego w żaden sposób. Musimy pamiętać, że jest to jedynie narzędzie i przestrzeń, która sama w sobie nie jest moralnie zła czy dobra. Może stać się odskocznią, a z biegiem czasu niezdrowym sposobem na radzenie sobie z negatywnymi emocjami, który prowadzi do uzależnienia. Źródło problemu przeważnie leży jednak gdzie indziej.

Depresja u dzieci i młodzieży: działaj, zanim będzie za późno. Jak wspierać bliskich i gdzie szukać pomocy? Przeczytaj więcej w magazynie MENTAL

Artykuł powstał w ramach akcji #Niech zobaczą, #Niech usłyszą, której partnerem jest Link4 Mama i Tata