Formaldehyd: Czym jest? Jaki ma wpływ na zdrowie?

Formaldehyd, inaczej aldehyd mrówkowy, to substancja chemiczna o właściwościach bakterio- i grzybobójczych. Jest bezbarwnym gazem o ostrym, gryzącym zapachu. Naturalnie powstaje w wyniku niepełnego spalania substancji zawierających węgiel (np. w trakcie wędzenia pokarmów obfitujących w białka). Natomiast na skalę przemysłową formaldehyd otrzymywany jest poprzez utlenianie i odwodornienie metanolu.

Aldehyd mrówkowy został odkryty w 1859 roku przez rosyjskiego chemika Aleksandra Michajłowicza Butlerowa. Jest to związek powszechnie obecny w środowisku, bardzo ważny pod względem gospodarczym i ekonomicznym, ale też jednocześnie potencjalnie niebezpiecznym. Zalicza się lotnych związków organicznych, które w 60 proc. stanowią część ogółu substancji zanieczyszczających atmosferę. Choć w Europie podejmowane są starania mające na celu ograniczenie wykorzystania formaldehydu, to niestety jego produkcja się nie zmniejsza. Dotychczas nie odkryto substancji, która mogłaby go zastąpić.

Rocznie na całym świecie wytwarza się ok. 21 milionów ton formaldehydu. Największe ilości tej substancji produkowane są przez zakłady, które stosują lub produkują żywice formaldehydowe i poliokymetylen. Związki te wykorzystywane są przez producentów mebli z płyt wiórowych, pilśniowych, paździerzowych, sklejki i płyty MDF oraz zakłady wytwarzające tekstylia, zasłony czy kleje stosowane w budownictwie oraz wyposażeniu mieszkań i pomieszczeń użyteczności publicznej. Formaldehydu używa się również do wyrobu tworzyw sztucznych, włókien chemicznych, barwników, farb, wosków samochodowych i klejów do produkcji papierowych torebek oraz papierów do pieczenia.

Nie każdy zdaje sobie sprawę z tego, że aldehyd mrówkowy występuje także w ubraniach. Żywica formaldehydowa wykorzystywana jest do produkcji materiałów odpornych na gniecenie się, elektryzowanie, chlor czy mole. Formaldehyd występuje więc w materiałach typu non-iron, zamszu i nylonie. Aldehyd mrówkowy jest też wykorzystywany jako środek odkażający i konserwujący do wytwarzania produktów codziennego użytku, np. środków czystości (płynów do naczyń i odświeżaczy powietrza). Duże ilości aldehydu mrówkowego trafiają też do atmosfery w wyniku spalania drewna, węgla oraz utylizacji odpadów komunalnych. W dodatku formaldehyd jest składnikiem spalin samochodowych, smogu, a także dymu tytoniowego.

Według Światowej Organizacji Zdrowia stężenie formaldehydu przekraczającego 50 µg/m3 jest niebezpieczne dla człowieka. Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem w 2004 roku uznała ten związek za substancję rakotwórczą grupy B1. Oznacza to, że aldehyd mrówkowy jest potencjalnym kancerogenem na podstawie badań z udziałem zwierząt. Zawartość formaldehydu w środkach czystości czy w ubraniach nie jest duża i nie przekracza dopuszczalnych norm, jednak każdego dnia do atmosfery dostają się bardzo duże ilości tej substancji. Z tego względu aldehyd mrówkowy porównywany jest do smogu i uznawany za "cichego zabójcę", którego powszechne występowanie jest bardzo dużym zagrożeniem dla zdrowia i życia ludzi.

Formaldehyd w bardzo łatwy sposób wchłania się do organizmu przez układ oddechowy, a przez to, że dobrze rozpuszcza się w wodzie, przenika do ciała przez drzewo oskrzelowe. Substancja gromadzi się w oskrzelach i podrażnia śluzówki dróg oddechowych. W niewielkich ilościach może powodować łzawienie i pieczenie oczu oraz zaczerwienienie spojówek. W większym stężeniu prowadzi do bardziej dokuczliwych objawów, np. kaszlu, kichania, kataru, suchości w gardle, uczucia duszności czy kołatania serca. Gdy formaldehyd dostanie się do organizmu w stężeniu przekraczającym 60 ml/ml, może dojść do zaburzeń pracy płuc, skurczu głośni oraz obrzęku płuc czy krtani. Udowodniono także, że substancja ma bezpośredni wpływ na wystąpienie astmy oskrzelowej.

Aldehyd mrówkowy w formie wodnego roztworu, czyli formaliny, przy bezpośrednim kontakcie ze skórą może wywołać wysypkę, stany zapalne czy odczyny uczuleniowe. Spożycie formaliny skutkuje oparzeniem błony śluzowej jamy ustnej i przewodu pokarmowego, bólami brzucha oraz jego krwawieniem i perforacją. Oprócz tego, formaldehyd wpływa toksycznie na wątrobę, układ odpornościowy, rozrodczy i nerwowy.

Formaldehyd był kiedyś wykorzystywany do wytwarzania kosmetyków. Znaleźć go można było w składzie szamponów, mydeł, płynów do kąpieli, lakierów i utwardzaczy do paznokci, artykułów do higieny jamy ustnej czy dezodorantów. Dodawany był także do kremów przeciw starzeniu się skóry, maseczek, podkładów, fluidów i farb do włosów. Duże ilości formaldehydu mają toksyczne działanie na organizm. Kiedyś związek ten był stosowany w kosmetykach w ściśle określonych stężeniach. Jednak 12 czerwca 2019 roku weszło w życie rozporządzenie Komisji (UE) 2019/831 z dnia 22 maja 2019 r., które mówi o zakazie stosowania formaldehydu do produkcji kosmetyków.

Aby ustrzec się przed szkodliwym działaniem formaldehydu, warto pozbyć się go z otoczenia. Osoby z alergią na ten związek powinny wybierać odzież bawełnianą i naturalną oraz unikać materiałów zawierających formaldehyd. Zaleca się także uważne czytanie składów produktów chemicznych wykorzystywanych do sprzątania i czyszczenia. W składzie produktów formaldehyd może występować pod nazwami: Formalin, Methanal, Methylene oxide, Morbicidacid, Methanal Methyl aldehyde lub Oxymethylene. Niestety aldehyd mrówkowy znajduje się również w powietrzu, zarówno na zewnątrz, jak i wewnątrz budynków. Redukcji tego związku mogą sprzyjać technologiczne zmiany w dużych zakładach przemysłowych, ograniczenie transportu samochodowego i wymiana pieców węglowych na kotły bio.

Samodzielnie można natomiast ograniczyć stężenie formaldehydu w domach i mieszkaniach. Przede wszystkim należy regularnie wietrzyć mieszkanie. Powinno się jednak otwierać okna na oścież kilka razy dziennie po ok. 10 minut, a nie uchylać na kilka godzin. W ten sposób unikniemy wpuszczenia do środka zbyt dużej ilości zanieczyszczeń z powietrza. Jeszcze lepszym rozwiązaniem będzie zakup odpowiedniego oczyszczacza powietrza, wyposażonym w filtr węglowy, który wyłapuje formaldehyd i inne niebezpieczne dla zdrowia substancje. Wsparciem w walce z formaldehydem i niebezpiecznymi substancjami są też niektóre gatunki roślin doniczkowych, które pochłaniają te związki. Należą do nich: epipremnum złociste, paproć, bluszcz pospolity, dracena obrzeżona, sansewieria, areka czy aloes.

Zobacz także:Zapalenie płuc. Śmiertelnie groźna chorobaDają objawy podobne do grypy. Jak się nie pomylić?