Higiena średniowiecznych królowych. Czy nasze władczynie śmierdziały?

Średniowieczny Kościół odróżniał potrzeby higieniczno-medyczne, związane z kąpielą, od rozrywek i przyjemności, jakich często zażywano w łaźniach. Nie nawoływał do przesadnego dbania o siebie. We wczesnych wiekach średnich kąpiele były wręcz zakazane w niedziele i święta. Wszystko po to, by nie odwracać uwagi od spraw ducha. "Cóż mamy rzec o tych, które dbają, aby ich suknie dobrze pachły; [...] by włosy żegadłem zakręcano; jedzą wonności, by z ust im pachło; ściskają szyje i nogi, a szaty ich wszystkich z krwi i potu ubogich" - grzmiał z ambony kaznodzieja Maciej z Książa.

Przykład szedł często z góry, czyli od świętych i błogosławionych ascetów i ascetek, popadających w umiłowanie brudu. Naśladowały ich polskie średniowieczne władczynie, szczególnie w XIII wieku. Ucieleśnieniem mody na daleko idącą wstrzemięźliwość stały się dwie nasze księżne i święte: Kinga, żona Bolesława Wstydliwego, księcia krakowskiego i sandomierskiego oraz Jadwiga, żona księcia wrocławskiego Henryka Brodatego.

Pierwsza z nich, jak czytamy w jej żywotach, nie zrezygnowała z dziewictwa nawet w małżeństwie. Do urody nie przywiązywała chyba wielkiej wagi, skoro "gdy ją z urody chwalono, brukała twarz i mazała". Co więcej, "nigdy nie zażywała ulgi w kadzi lub w łaźni, ani też żadną wodą nie obmywała twarzy, jak tylko przy okazji komunii albo w wielkiej potrzebie".

Z kolei śląska księżna po spełnieniu obowiązku przedłużenia rodu wymogła na mężu zakończenie pożycia i zaszyła się w klasztorze. Żyła tam jak mniszka, umartwiała się i głodowała. Zupełnie nie dbała o to, by czasem zmyć z bosych stóp grubą warstwę błota. Znalazła za to zastosowanie dla wody, w której obmywały nogi mniszki. Mianowicie... "twarz swoją i głowę polewała i swoje wnuczki w tejże wodzie kąpała". A jeśli już myła twarz, to "do ręczników przychodząc, któremi [zakonnice] ręce ocierały, gdzie były najbrudniejsze, ona je na oczy i usta swe kładła".

Te odstraszające przykłady nie zmieniają faktu, że już w najstarszych przekazach dotyczących historii Słowiańszczyzny w średniowieczu znajdują się wzmianki o łaźniach. Korzystanie z nich uznawano wówczas za podstawowy zabieg pielęgnacji ciała. Były dostępne niemal dla wszystkich - ceny w miastach nie były wygórowane. Rodzina królewska, starosta, właściciel łaźni, członkowie cechów czy członkowie rady miejskiej mieli prawo do bezpłatnych kąpieli.

Myto się ługiem, a później również mydłem - w XIV wieku w okolicach Płocka działali już pierwsi mydlarze. Kąpiel brano w cebrach i baliach. Arystokracja stosowała zioła i płatki różane, by nadać ciału przyjemny zapach. Najzamożniejsi urządzali sobie prywatne "pokoje kąpielowe".

Urządzenie łaźni dworskich między X a XIII wiekiem z pewnością nie przypominało prymitywnych budek łaziebnych czy łaźni ziemiankowych, z jakich korzystały niższe warstwy. Na podgrodziach łaźnie miewały wręcz rozmiary domów mieszkalnych! Dowodzą tego wykopaliska gnieźnieńskie oraz gdańskie, gdzie odkryto łaźnie o wymiarach odpowiednio 2,35 x 5 oraz 4,5 x 4,5 metra. A jak wyglądała kąpiel w takim domowym średniowiecznym spa? Obrazowa rekonstrukcja znajduje się w książce "Życie w średniowiecznym zamku" autorstwa Josepha i Frances Gies:

Kąpiele brano w drewnianej balii, osłoniętej namiotem lub baldachimem i dla wygody wysłanej płótnem. Wiele zależało też od pogody - w ciepłe dni kadź kąpielową często umieszczano w ogrodzie, w zimne - w komnacie, obok ognia. Z kolei gdy pan podróżował, balia towarzyszyła mu w trakcie drogi razem ze specjalnym sługą, który wszystko przygotowywał.

Podobny opis znajdziemy w spisanych w połowie XV wieku poradach dla paziów i służby autorstwa Johna Russella, ochmistrza na dworze księcia Gloucester. W "Księdze dobrych manier" poświęcił on kąpieli cały osobny rozdział. Co powinien był robić dobrze wyszkolony sługa, gdy pan zechciał "do czysta obmyć swe ciało"?

Po pierwsze, musiał osłonić wannę, zwieszając z sufitu nasączone wonią świeżych ziół i kwiatów prześcieradła. Przynosił też gąbki, na których jego pan mógł się oprzeć lub usiąść w wannie, i przygotowywał prześcieradło do okrycia. Następnie mył pana, używając miękkiej gąbki i misy pełnej gorącego wywaru ze świeżych ziół, po czym spłukiwał go ciepłą wodą różaną. Wreszcie wycierał go do sucha i zabierał do łóżka, by zapobiec przeziębieniu.

Wbrew utartemu przekonaniu, możnym średniowiecza nie trzeba było przypominać o kąpieli ani o zabiegach pielęgnacyjnych. Często wybierając się w dłuższą podróż zabierali ze sobą drewnianą balię. Robił tak zarówno angielski król Jan Bez Ziemi, jak i polski - Władysław Jagiełło, który woził ze sobą ulubioną balię w kształcie konia.

Koronowane głowy stać było też na umieszczenie w pałacu stałej łazienki. Taki dom kąpielowy znajdował się się na przykład w rezydencji Henryka III w Westminsterze. Para królewska mogła do woli korzystać z doprowadzonej bieżącej wody, także ciepłej. Czerpano ją ze zbiorników napełnianych wodą z dzbanów podgrzanych w specjalnym kotle.

Nie inaczej było w przypadku Piastów i Jagiellonów. I dla nich regularne kąpiele i wizyty w łaźni były nieodzownym elementem higieny. Upodobania kąpielowe Dobrawy, żony Mieszka I, opisał w książce "Żelazne damy" Kamil Janicki. Podkreślał, że księżna posiadała prawdopodobnie prywatną saunę, w której umieszczone były kamienne piece i zbiorniki na wodę.

Dobrawa nie była jedyną polską władczynią rozmiłowaną w kąpielach. Ponoć w Busku, u sióstr norbertanek, korzystała z leczniczych ablucji sama królowa Jadwiga. Możliwe, że bogatą w brom, jod, żelazo i siarkowodór wodę dla królowej wzbogacano jeszcze macierzanką, jemiołą, barwinkiem czy siedmiopalecznikiem. Z pewnością zapach był odurzający, a sam rytuał bardzo przyjemny, pytanie tylko, po co było Jadwidze tyle zachodu?

Królowa działała... w trosce o ciągłość rodu. Przypomnijmy, że swoje pierwsze i jedyne dziecko, zmarłą po kilku tygodniach od porodu córeczkę, urodziła ona po wielu latach bezowocnego pożycia z Jagiełłą. Kąpiele w leczniczych wodach mogły - według ówczesnych wierzeń - zaradzić tej "sromocie niepłodności". Opinię tę potwierdzał w każdym razie biskup Jan Radlica, powiernik królowej i znakomity medyk, który służył jej ojcu.

O czystość dbano też z myślą o sprawach alkowy. Koncepcje dwornej miłości i rycerskości obowiązujące w wyższych sferach uzależniały stopień atrakcyjności od higieny osobistej. W wielu romansach i zbiorach pouczeń z epoki podkreślano, że fizyczna bliskość jest tym przyjemniejsza, im mniej odstręczający zapach kochanków. Erazm z Rotterdamu zalecał, by czyścić zęby wykałaczką z mastykowca, piórkiem lub kością drobiową. Słynna Trotula w XII wieku zalecała z kolei damom stosowanie łupin orzechów oraz płukanie ust winem z odrobiną soli. Sięgano także po szałwię oraz pasty z różnych ziół i przypraw.

W średniowieczu stosowano już specyfiki do depilacji i perfumy. Te ostatnie wytwarzano z olejków kwiatowych, ziół i przypraw. Mieszka zapoznała z nimi prawdopodobnie Dobrawa. Z pewnością używała ich - również w alkowie - żona Bolesława Chrobrego, Emnilda, która całym arsenałem miłosnych sztuczek wpływała na decyzje polityczne męża. Jakie zabiegi upiększające mogła stosować, aby utrzymać pożądanie męża? Nieco światła rzucają na nie autorzy "Życia w średniowiecznym zamku":

Pani mogła ułożyć sobie włosy, korzystając przy tym z lustra. [...] Mimo wyraźnego sprzeciwu ze strony kaznodziejów i pisarzy moralistów damy używały różnych kosmetyków: owczego tłuszczu, różu i wybielaczy do cery, którymi nadawały jej różowy i biały kolor.

W trosce o udane pożycie wypadało, aby i druga strona nie stroniła od kąpieli. Miłośnikiem przesiadywania w balii był Jagiełło, który żądał jej, gdziekolwiek przyjechał. Zachowały się rachunki za naprawy i inwestycje łaźni, z których korzystał. Wielkim czyściochem, lubującym się w korzystaniu z łaźni (także rankiem, mimo surowych zakazów medyka), był również Kazimierz Wielki.

Czystość władcy, poza jego niewątpliwym królewskim autorytetem, mogła być jednym z powodów jego ogromnego powodzenia u pań. Ale to już osobna historia...

Zainteresował cię ten artykuł? Na CiekawostkachHistorycznych.pl przeczytasz również o ośmiu luksusach, których nie spodziewałbyś się w średniowiecznym zamku

Agnieszka Bukowczan-Rzeszut - Antropolog kultury, dziennikarka, tłumaczka i autorka związana z krakowskimi wydawnictwami Astra, Znak i Otwarte. Zastępca redaktora naczelnego w kwartalniku "Creatio Fantastica". Publikowała m.in. w "Focus Historia" i "Świecie Wiedzy", regularnie pisze na łamach "Ciekawostek Historycznych". Specjalizuje się w tematach kontrowersyjnych oraz badaniu mrocznych tajemnic historii i kulturowych zagadek.