Koszyczek wielkanocny: jak wiara i zwyczaje kształtują naszą kulturę jedzenia

Świecenie pokarmów w Wielką Sobotę jest zwyczajem tak bardzo wrośniętym w polską tradycję, że mało kto już zastanawia się nad źródłem i symboliką tego rytuału. Sprawdźmy więc, co powinno znaleźć się w świątecznym koszyczku, a przy okazji oczytajmy jego bogatą symbolikę, sięgająca, aż do początków cywilizacji. Święconka jako niematerialne dziedzictwo? Dlaczego nie!

Święcenie pokarmów w Wielką Sobotę. To jedna z tradycji świąt wielkanocnych w Polsce.
Święcenie pokarmów w Wielką Sobotę. To jedna z tradycji świąt wielkanocnych w Polsce. Wojciech OlkuśnikEast News

Co do koszyczka? Folklor i symbole wiary

Paschalna ofiara Jezusa Chrystusa, przedstawiana jako Baranek Nowego Przymierza, jest centralnym punktem wiary chrześcijańskiej i wszystkich obrzędów Triduum Paschalnego — również święcenia pokarmów i napojów wielkanocnych. Dlatego przez pierwsze stulecia chrześcijaństwa, aż do X wieku, jedynym święconym pokarmem był baranek — upieczony na rożnie i podany w całości. 

Wraz z upływem czasu obrządek stał się bardziej rozbudowany, obejmujący różne rodzaje mięs, wędlin, serów, ciast, jaj, ryb, mleka z miodem, wina i piwa, a także dodatki takie jak sól, chrzan, czosnek, pieprz, jabłka i przyprawy ziołowe. Współczesne poświęcenie pokarmów jest skromne —  poświęca się chleb, pieczywo świąteczne, mięso, wędliny i jaja.

Przesunięcie akcentu z sakramentów na sakramentalia (takich jak ogień, woda, ciernie, palmy i pokarmy) w przeżywaniu tajemnic Paschy chrześcijańskiej doprowadziło do oddzielenia obrzędu błogosławienia baranka, symbolizującego Chrystusa-Baranka, od istotnej formy kultu — liturgii tajemnicy paschalnej. Zamiast tego, obrzęd ten stał się bardziej związany z ludowymi zwyczajami i folklorem obchodzonym w Wielką Sobotę.

Szykując więc wielkanocny koszyczek, nie zapomnijmy umieścić w nim figurki baranka symbolizującego zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa. By zaś zadośćuczynić tradycji ludowej, święconkę uzupełnijmy zestawem pokarmów zgodnych z tradycją naszego regionu; najczęściej będą to jaja, sól i pieprz, chleb, wędliny, chrzan, miód i babka wielkanocna.

święconka to jeden z najbardziej lubianych w naszym kraju świątecznych zwyczajów
święconka to jeden z najbardziej lubianych w naszym kraju świątecznych zwyczajówMarek DybasReporter

Zawartość święconki jest więc wypadkową wyrazu wiary, tradycji i indywidualnych upodobań. Zakazów wkładania do niego konkretnych przedmiotów brak — jednak chcąc zachować jego tradycyjny charakter, nie wkładajmy do niego symboli popkultury, jakimi niewątpliwie są czekoladowe zajączki.

Tradycyjnie też jego zawartość powinna być skonsumowana dopiero w wielkanocny poranek, gdy już podzielimy się z rodziną święconym jajkiem i złożymy życzenia. Ten zwyczaj nawiązuje z kolei do tradycji organizowania agapy — uczty wielkanocnej — po liturgii Wigilii Paschalnej.

Pierwszym pokarmem, którym dzielono się i który był spożywany przed innymi, był baranek pobłogosławiony modlitwą po zakończeniu kanonu mszalnego, który kończył się słowami : "przez którego to wszystko, Panie uświęcasz, ożywiasz, błogosławisz i udzielasz nam".

W Wielką Sobotę święcimy pokarmy. Co włożyć do koszyczka?
W Wielką Sobotę święcimy pokarmy. Co włożyć do koszyczka?Beata ZawrzelReporter


Świąteczny posiłek — kwintesencja ludzkiej cywilizacji

Kluczowa rola pokarmów w kulturze i religii może dziwić, ponieważ konieczność odżywiania się jest tym elementem, który najbardziej wiąże człowieka z naturą. Jednak jedzenie jest także kluczowym czynnikiem kulturotwórczym. To właśnie radykalna zmiana diety była bowiem motorem rozwoju cywilizacji ludzkiej. 

Gotowanie i konsumpcja mięsa poddanego obróbce termicznej spowodowały zmiany w społecznych relacjach oraz przyczyniły się do myślenia o jedzeniu w nowy sposób. Wynalezione przez człowieka formy przyrządzania pokarmów oddaliły ludzi od zwierząt, a rewolucja neolityczna przyniosła porzucenie koczownictwa na rzecz stałych osad, rolnictwa, hodowli, handlu i budowy coraz bardziej wyrafinowanej cywilizacji.

Święconka zmieniała się na przestrzeni lat. Jednak nie na wszystko możemy sobie pozwolić
Święconka zmieniała się na przestrzeni lat. Jednak nie na wszystko możemy sobie pozwolić123RF/PICSEL

Claude Lévi-Strauss umieścił palenisko w symbolicznej przestrzeni transformacji, gdzie wytwory natury — surowy pokarm — przechodzą przemianę w wytwory kultury — pokarmy gotowane. Według francuskiego antropologa to właśnie  sztuka przyrządzania dań na zawsze oddzieliła gatunek Homo sapiens od świata zwierząt. W tym kontekście nie dziwi więc wysoka pozycja jedzenia w świątecznym czasie we wszystkich kulturach ludzkich.

Pomyślmy więc o tym niosąc pokarmy do kościoła i konsumując je w gronie rodziny w niedzielny poranek. Celebrujemy bowiem nie tylko najważniejsze dla chrześcijan święto, ale i początek cywilizacji człowieka w ogóle.

Zobacz również:

INTERIA.PL
Masz sugestie, uwagi albo widzisz błąd na stronie?
Dołącz do nas