Opiekunowie osób starszych są zagrożeni depresją i wypaleniem

Opiekunowie doświadczają różnorodnych problemów w zależności od ich osobistej sytuacji. Z innymi wyzwaniami będzie zmagał się opiekun - współmałżonek seniora, który często sam jest obciążony chorobami, z innymi opiekun - dorosłe dziecko, który musi łączyć szereg ról związanych z własną rodziną, pracą zawodową i wspieraniem starzejącego się rodzica. 

Poczucie obciążenia wspieraniem jest różne także w zależności od stopnia samodzielności podopiecznego i od obszarów, w których bliski wymaga pomocy, a także od liczby osób wspierających seniora  - czy opieka jest rozłożona na kilku członków rodziny, czy też tylko na jedną osobę. 

Kolejnymi istotnymi czynnikami (oprócz wielu innych) wpływającymi na sytuację opiekuna są aspekty finansowe oraz relacja z podopiecznym.

Niezależnie jednak od sytuacji, w jakiej znajdują się opiekunowie rodzinni osób starszych, doświadczają oni podobnych emocji. Oprócz troski, miłości i chęci niesienia pomocy, w całym wachlarzu różnorodnych odczuć może pojawić się też bezsilność, lęk, rozdrażnienie i poczucie winy. Opieka nad bliskim oprócz poczucia spełnienia bywa też absorbująca i czasochłonna. Każda z osób wspierających doświadcza czasem gorszego nastroju lub apatii, ma mniejszą chęć do wykonywania codziennych obowiązków. Takie stany są najczęściej krótkotrwałe i samoczynnie mijają.

Bywa i tak, że u opiekunów rodzinnych pojawia się wypalenie - rozumiane jako przeciążenie opieką. Wypalenie (w przeciwieństwie do obniżonego nastroju i apatii) nie jest momentem lub krótkotrwałym kryzysem, lecz procesem. Na początku opiekun ma poczucie, że zadania, które są przed nim postawione, są dla niego zbyt trudne. Potem opiekun doświadcza wielu różnorodnych emocji: rozdrażnienia, zdenerwowania, poczucia winy. 

Przeciążenie opieką składa się z trzech elementów:

- emocjonalnego wyczerpania ("Czuję się, jakbym ciągle był napięty, w stanie alertu. Wszystko mnie drażni. Reaguję gwałtownie nawet na sytuacje, które kiedyś były dla mnie bez znaczenia. Nie kontroluję swoich emocji.");

- utraty zaangażowania ("Czuję się jakbym nie był sobą. Inni mówią, że jestem cyniczny i obojętny wobec mamy");

- utraty satysfakcji z pełnienia roli opiekuna ("Chciałabym już nie opiekować się mężem. Nie wiem, jak to robić dobrze. Wydaje mi się, że się do tego nie nadaję").

Wypalenie nie wymaga leczenia medycznego. Ale ponieważ ma charakter trwały, niezbędna jest pomoc z zewnątrz. Opiekun może otrzymać wsparcie oferowane przez psychologa, np. w formie indywidualnych konsultacji lub w ramach grupy wsparcia. 

Czymś innym od wypalenia jest depresja. To zespół obejmujący różnorodne objawy, które odnoszą się nie tylko do sfery związanej ze sprawowaniem opieki (jak ma to miejsce w przypadku wypalenia), ale które rzutują na inne obszary funkcjonowania opiekuna (na jego życie rodzinne i zawodowe) oraz wpływają na postrzeganie samego siebie, świata oraz przyszłości. 

Depresja najczęściej kojarzy nam się z obniżonym nastrojem. Jednakże emocje to tylko jedna z kilku sfer, które dotyczą tej choroby.

Objawy depresji możemy podzielić na cztery grupy:

- związane z emocjami - czyli na przykład: smutek, przygnębienie, poczucie bezradności, pustki, beznadziejności, drażliwość, utrata zainteresowań, poczucie zniechęcenia, odczuwanie niewielkiej satysfakcji z życia;

- związane z myśleniem - czyli na przykład: negatywna ocena siebie, świata i przyszłości, problemy z koncentracją uwagi i podejmowaniem decyzji;

- związane z ciałem - czyli na przykład: osłabienie, zmęczenie, bóle głowy, uczucie kołatania serca, przyspieszony oddech, duszności, brak tchu, suchość w jamie ustnej, odczuwanie dolegliwości bólowych niemających odzwierciedlenia w badaniach medycznych, zmniejszony lub zwiększony apetyt, poczucie nadmiernej senności lub bezsenność, biegunki lub zaparcia;

- obserwowane w zachowaniu - to na przykład: wycofanie z kontaktów z innymi ludźmi, utrata zainteresowania światem, niepokój lub spowolnienie ruchowe, wolniejsza mowa, monotonny głos, unikanie kontaktu wzrokowego.

Niestety, opiekun rodzinny osoby starszej zmagający się z depresją najczęściej nie szuka pomocy! Oto najczęstsze powody dlaczego tak się dzieje: 

- ma on poczucie, że jego stan nie jest chorobą i nie wymaga pomocy ze strony specjalisty;

- ma on przekonanie, że depresji doświadcza każdy opiekun i jest ona naturalną konsekwencją sprawowania opieki (powiązana ze stresem i zmęczeniem);

- wielu opiekunów jest tak silnie skoncentrowanych na opiece nad bliskim seniorem, że zaniedbuje własne zdrowie (fizyczne jak i psychiczne);

- opiekunowie mają poczucie wstydu i związane z nim przekonanie, że objawy depresji definiują go niewystarczająco dobrym opiekunem.

Warto wiedzieć, że depresja opiekuna osoby starszej nie przebiega typowo. Ma ona swoją specyfikę i składa się z kilku etapów.

Pierwsze objawy: związane są one z emocjami i reakcjami organizmu, to na przykład drażliwość, zanik odczuwania przyjemności, zmiany w apetycie (jego brak lub zajadanie stresu), zaburzenia snu (np. problemy z zaśnięciem, wybudzanie się w nocy, budzenie się bardzo wcześnie rano), poczucie obniżonej aktywności, brak energii,  bóle głowy. Opiekun w pierwszej fazie depresji nie mówi, że jest mu smutno, nie ma typowych objawów depresyjnych, dlatego też rzadko kiedy te pierwsze objawy utożsamia z chorobą.

Etap drugi: to nasilenie objawów związanych z emocjami, ale dodatkowo pojawiają się też objawy związane z zachowaniem i myśleniem. Etap ten charakteryzuje się doświadczaniem typowych dla depresji odczuć smutku, przygnębienia, beznadziejności i bezradności. To także negatywne myślenie o osobie i swojej sytuacji oraz utrata zainteresowania światem. Jest to etap depresji, którego opiekun również może jeszcze nie być świadomy, ale najczęściej zauważają go osoby z najbliższego otoczenia.

Etap trzeci: tutaj objawy depresji widoczne są we wszystkich jej czterech sferach. Problemy opiekuna z emocjami to nie tylko rozdrażnienie czy odczuwanie smutku, to poczucie braku panowania nad nimi. Negatywne myślenie dotyczy nie tylko siebie i swojego podopiecznego, ale także całej rzeczywistości, otoczenia i przyszłości, może mieć także wyraz w myślach samobójczych. Inne osoby z otoczenia w zachowaniu opiekuna zauważają jawne wycofanie z kontaktów, obojętność, dystans, a nawet wrogość wobec podopiecznego. Jeśli chodzi o zmiany, które zauważa opiekun w swoim ciele, mogą objawiać się one ogólnym wyczerpaniem fizycznym, pogorszeniem stanu zdrowia i osłabieniem fizycznym. Mogą także wystąpić bóle mięśni lub kręgosłupa.

Depresja jest chorobą! Tak samo więc jak inne jednostki chorobowe, wymaga ona leczenia. Nie przyjmuj więc suplementów na własną rękę, nie myśl, że "samo przejdzie". Depresja będzie skutecznie leczona pod nadzorem specjalisty (najczęściej jest to lekarz psychiatra).

Depresja jest uleczalna! Najskuteczniejsze leczenie depresji to połączenie farmakoterapii z psychoterapią. Psychiatra ma możliwość przepisania leków. Psycholog prowadzi terapię psychologiczną.

Nie oczekuj jednak natychmiastowych efektów. Leczenie depresji jest zazwyczaj długotrwałe. Skutki farmakoterapii w przypadku depresji zauważalne są po kilku tygodniach. Najpierw zmniejsza się poczucie lęku, stabilizuje się sen, dopiero potem polepsza się nastrój.

Nie rezygnuj samodzielnie z leczenia, gdy na samym początku nie widzisz poprawy! Nie rezygnuj z niego również, gdy odczujesz już poprawę nastroju. Przedwczesne przerwanie kuracji może spowodować nawrót choroby. Leki przeciwdepresyjne odstawiamy tylko po konsultacji z lekarzem.

Psycholog - może poprowadzić terapię psychologiczną lub konsultacje indywidualne.

Lekarz psychiatra - ma możliwość przepisania leków przeciwdepresyjnych.

Grupy wsparcia - proponuję szczególnie te dedykowane opiekunom osób starszych. Spotkasz tam osoby, które tak jak ty sprawują opiekę nad seniorami albo ją do niedawna sprawowały. Zobaczysz tam, że nie jesteś sam ze swoimi problemami. I wcale nie musisz przechodzić przez wszystkie trudne emocje samotnie. Będziesz zaskoczony, jak wartościowe przyjaźnie mogą być zawiązane w takich miejscach.

Twoi bliscy - nie bój się poprosić ich o wsparcie. Nie odmawiaj, gdy chcą cię wesprzeć choćby w drobnych rzeczach: na przykład pomocy przy twoim podopiecznym, w zakupach. Nawet jeśli nie opiekują się twoim bliskim tak dobrze jak ty, mogą ofiarować ci cenny czas: na drzemkę, spacer, pójście do lekarza.

Twoi znajomi, którzy nie mają pojęcia o sprawowaniu opieki nad seniorem i nie wiedzą, z jakimi problemami się borykasz - nie chodzi tutaj o to, abyś im się zwierzał, być może rzeczywiście nie zrozumieją twojej sytuacji. Ale dzięki takim znajomościom zobaczysz, że istnieje też świat poza sprawowaniem opieki, a inni ludzie także mają szereg różnorodnych problemów i radości. Takie kontakty pozwalają choć trochę oderwać się od własnej codzienności, pozwolą ci odświeżyć myślenie na temat twojej sytuacji.

Ty sam - spróbuj zadbać o własny sen i dietę. To podstawa regeneracji twojego organizmu. Pamiętaj o badaniach kontrolnych. Przypomnij sobie, co kiedyś sprawiało ci przyjemność. Może warto do tego wrócić, gdy odzyskasz siły? Ty, jako opiekun, masz w rzeczywistości dwie osoby, którymi się opiekujesz: swojego podopiecznego oraz... samego siebie. Tylko wtedy, gdy będziesz zdrowy i w dobrym samopoczuciu psychicznym, będziesz w stanie sprawnie i satysfakcjonująco pełnić opiekę nad swoim bliskim.

Joanna Szczuka dla PAP Zdrowie

Dr Joanna Szczuka, psycholog - pracuje w Klinice i Poliklinice Geriatrii w Narodowym Instytucie Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji w Warszawie. Udziela wsparcia psychologicznego członkom rodzin sprawujących opiekę nad osobami starszymi w postaci konsultacji indywidualnych, grupowych oraz szkoleń. Ma doświadczenie w prowadzeniu superwizji dla opiekunów zawodowych oraz w zakresie przeciwdziałania przemocy domowej. Jest współautorką książki "Opiekun szyty na miarę. Poradnik dla opiekunów osób z chorobami otępiennymi".

Zobacz również: