"Wyrzucone" z kanonu Pisma Świętego. Tak apokryfy przedstawiają Boże Narodzenie

"Bóg się rodzi, moc truchleje (...). Ogień krzepnie, blask ciemnieje, ma granice Nieskończony". Tymi słowami zaczyna się jedna z najbardziej znanych polskich kolęd, napisana przez Franciszka Karpińskiego. "Grzech i piekło niech się smucą, diabli niech się z sobą kłócą" to z kolei XVI-wieczna kolęda Paula Gerhardta. Łączy je jedno - obie nawiązują do apokryfów.

To, co wiemy o narodzinach Chrystusa, opiera się tylko na dwóch relacjach ewangelicznych, które trochę różnią się od siebie. Zupełnie inaczej historię narodzenia przedstawiają apokryfy, czyli nieuznane przez Kościół teksty. To z nich możemy dowiedzieć się o tym, czego nie znajdziemy w Nowym Testamencie.

Apokryf (gr. tajemny, ukryty) to określenie używane w kontekście religijnym, dotyczące ksiąg o biblijnej tematyce uznawanych za natchnione i takie, które nie wchodzą w skład Kanonu Biblii. W szerszym kontekście apokryfy to dzieła o niepewnej, podejrzanej autentyczności.

Grupa Ojców Kościoła nie uznawała apokryfów za heretyckie pisma, ale za "dodatki" do objawionych tekstów. Współcześnie, specjaliści zwracają uwagę, że nie należy ich mierzyć jedną miarą, bo wiele z nich powstało w oparciu o inspirację Biblią. Wiele apokryfów spełniło dużą rolę kulturotwórczą i stało się fundamentem tradycji - opowiadało o zdarzeniach, o których milczało dotychczas Pismo Święte.

Zobacz również: "Oj tak, porobiło się". Rozmowy z rosyjskiego pociągu

Spór o to, które księgi uznać za natchnione, a które nie, trwał przez stulecia. Zakończył go dopiero Sobór trydencki w 1546 roku. Jednym z tekstów, który znalazł się poza kanonem była "Protoewangelia Jakuba", czyli jedna z najstarszych ewangelii dzieciństwa, która powstała ok. II wieku, zachowana w ponad 140 odpisach. W Europie została wydana drukiem w XVI wieku - apokryf przedstawia przede wszystkim historię Maryi, ale poświęca trochę miejsca Bożemu Narodzeniu.

Zobacz również: Dla nich grudzień jest piekłem. Milcząca opowieść wigilijna wszystkich psów

Relacje dotyczące Bożego Narodzenia opisane w apokryfach inspirowały nie tylko pisarzy, ale również malarzy i rzeźbiarzy. I to o wiele bardziej niż ewangelie Mateusza i Łukasza.

Pierwsza z nich skrótowo opowiada o narodzeniu Jezusa - opisuje to, jak anioł nawiedził Józefa we śnie i uprzedził, że niedawno poślubiona przez niego kobieta spodziewa się dziecka. "Oto panna pocznie i porodzi syna" - miał przekazać Józefowi posłaniec. Mężczyzna przyjął wiadomość, a po czasie jego żona Maria urodziła w Betlejem syna nazwanego Jezus. Później Mateusz opisuje już przybycie mędrców ze Wschodu.

Ewangelia Łukasza jest nieco bardziej rozbudowana. Zawiera chronologiczne dane i odwołuje się do historycznych wydarzeń. Znajdziemy w niej m.in. wspomnienie o dekrecie cesarza Augusta nakazujące spis ludności w rzymskich prowincjach.

Zagadką pozostaje do dziś, dlaczego ewangeliści tak niewiele miejsce poświęcili kwestii Bożego Narodzenia. Według historyków miało to związek z wierzeniami i poglądami pierwszych chrześcijan. Nie świętowali Bożego Narodzenia i liczyło się dla nich to, że Bóg stał się człowiekiem. Dlatego też nie przywiązywali dużej wagi do miejsca i daty jego przyjścia na świat.

Apokryfy zaczęły się pojawiać od II wieku naszej ery. Ich treść dostarczała wielu szczegółów dotyczących narodzin i dzieciństwa Jezusa. Stały się więc pełnym barwnych opowieści uzupełnieniem dwóch ewangelii. Jednak nawet i tu nie ma informacji o dacie narodzin Chrystusa. To w nich znajdziemy dobrze znane nam odniesienia takie jak "anieli grają, króle witają, pasterze śpiewają, bydlęta klękają, cuda, cuda ogłaszają", "ogień krzepnie, blask ciemnieje" zostały zaczerpnięte właśnie z apokryfów.

Zobacz również: W ten sposób anioł wysyła ci znak. Sygnał, którego lepiej nie lekceważyć

"I była [tam] ciemna chmura, która ocieniła jaskinię. I rzekła położna: "Dziś dusza moja została wywyższona, bo moje oczy ujrzały dziś rzeczy przekraczające wszelkie pojęcia, ponieważ zbawienie narodziło się dla Izraela". I natychmiast chmura poczęła znikać z jaskini, a w jaskini pojawiło się wielkie światło, że nie mogły go znieść. I wkrótce światło to poczęło znikać, aż ukazało się dziecię i zbliżyło się, i zaczęło ssać pierś swej matki. I położna wydała okrzyk i rzekła: "Jakże wielkim jest dla mnie dzień dzisiejszy, gdyż ujrzałam ten niezwykły cud" - tak opisuje narodzenie Jezusa "Protoewangelia" Jakuba.

Według pisma, Józef - wdowiec z dziećmi, podejmuje decyzję o ucieczce z Betlejem, gdy dowiaduje się o zbliżającym się spisie ludności. Wstydzi się tego, że Maryja - dziewica, którą kilka lat wcześniej w świątyni powierzono mu pod opiekę, jest w ciąży, a to nie on jest ojcem. Uciekł więc na pustynię okalającą Betlejem z kobietą i swoimi synami.

W trakcie wędrówki Maryja doznała wizji dotyczącej zbliżającego się rozwiązania. Ze względu na brak możliwości schronienia w okolicy, Józef pozostawił Maryję z synami w jaskini, a sam udał się w okolice Betlejem, by znaleźć położną, która odbierze poród. W drodze doznał wizji dotyczącej dziewictwa Maryi.

Po bezkrwawym porodzie małemu Jezusowi przybyli oddać pokłon Trzej Królowie. W darze przynieśli mirrę, kadzidło i złoto. Zanim jednak mędrcy ze Wschodu przybyli do jaskini, przyszli z wizytą do Heroda w Jerozolimie i poinformowali go, że na świat przyszedł nowy król żydowski. Reakcją na wiadomość był rozkaz o tzw. rzezi niewiniątek.

Narodzenie Jezusa w nieco bardziej rozbudowany sposób opisuje apokryf "Księga o narodzeniu Zbawiciela". Znajdziemy tu informację o tym, że w trakcie narodzin można było słyszeć "głosy niewidzialnych istot", a położna miała na imię Zahel.

Oprócz tego w tekście znajdziemy historię pastuszków, których Józef spotkał w drodze do miasta. Mieli mu opowiedzieć o swojej wizji, która zapowiadała jakieś cudowne wydarzenie. Według apokryfu przybyli do jaskini z Dzieciątkiem i oddali mu pokłon. Po nich na miejsce przybyli Trzej Królowie.

"Księga o narodzeniu Zbawiciela" znana jest z wersji, która powstała ok. VI - VII wieku. Specjaliści uważają, że to o wiele starsza historia, ponieważ podobny motyw pojawia się w innych apokryfach, m.in. w "Ormiańskiej Ewangelii Dzieciństwa" i jej wersji arabskiej czy "Ewangelii Pseudo-Mateusza". Ostatni z wymienionych dodaje do historii Bożego Narodzenia opis tego, jak wół i osioł uklęknęły, by oddać cześć Dzieciątku.

W Ormiańskiej Ewangelii Dzieciństwa z XII wieku znajdziemy informację, że Józef wybrał się do Betlejem wraz ze swoim synem Izeaszem i ciężarną Marią. W drodze kobieta doznała wizji, w których ujrzała zastępy istot - po prawej stronie cieszyły się, po lewej - smuciły. Później anioł wyjaśnił jej, że pierwsze z nich były uradowane przyjściem na świat Zbawiciela, a drugie stanowiły legiony Szatana.

W apokryfie znajdziemy datę Bożego Narodzenia - miało ono nastąpić 6 stycznia, czyli 21. dnia miesiąca Tebeth. Tego dnia Józef miał się udać na poszukiwanie położnej i zostawić Marię pod opieką syna Ozeasza.

Ewangelia Gruzińska podaje jeszcze dokładniejszą datę przyjścia na świat Jezusa. Zgodnie z nią, Jezus miał się narodzić w czwartek, 6 stycznia, o północy. W czasach starożytnych, nim w 336 roku wprowadzono 25 grudnia jako dzień Bożego Narodzenia, święto obchodzono 6 stycznia. Tak jak to pozostało np. w Kościele Ormiańskim.

W apokryfach znajdziemy również historie, których głównymi bohaterami są Trzej Królowie. Z kilku powodów przypisywano im duże znaczenie. Dla pierwszych chrześcijan ich pokłon wywyższał Chrystusa nad inne bóstwa. Co więcej, w ich hołdzie doszukiwano się spełniania proroctw Starego Testamentu, m.in. z "Księgi Izajasza", które głosiło: "I pójdą narody do swego światła, królowie do blasku swojego wschodu".

Średniowieczna europejska tradycja mówi nie tylko o mędrcach określanych jako "Trzej Królowie", ale również magach lub astrologach. Ciekawe w tym kontekście są syryjskie wierzenia - według nich, mędrców miało być aż... dwunastu. Według apokryfu "Syryjska Opowieść o Magach" z VII wieku mędrcy ze Wschodu pochodzili z krainy Szir na krańcu świata. Co więcej, należeli do tajnego zakonu szafarzy tajemnic, które zostawił Adam. Miały być przechowywane w Jaskini Triumfów.

Zapomnijcie, że wśród "magów" był Kacper, Melchior i Baltazar. W orszaku mieli się znajdować np. Hormzid, Arszak czy Merodach. Do Jerozolimy mieli dotrzeć w kwietniu, a później wybrali się w drogę do Betlejem. Tę miała im wskazywać tajemnicza, świetlista gwiazda. Mędrcy nie podążali do Jezusa sami - według "Ormiańskiej Ewangelii Dzieciństwa" każdy z orszaków liczył... prawie 4 tys. osób.

***