Świętokrzyskie. Kraina, która zaczaruje od pierwszego wejrzenia. Co zwiedzić? Ruszaj z nami w drogę

Tekst jest częścią cyklu Polska na własne oczy - wakacyjnej akcji Interii, w ramach której w każdym tygodniu wakacji zabieramy Was do innego województwa. Odkrywamy to, co mniej nieznane, przywołujemy zapomniane historie, opisujemy ludzi i miejsca, dzięki którym dany region jest wyjątkowy. Teraz jesteśmy w województwie świętokrzyskim. Ruszaj z nami w drogę!

***

Witajcie w polskiej krainie czarów. Owiane magią Góry Świętokrzyskie, Kielce pełne nieodkrytych miejsc, malownicze Ponidzie, słynna Jaskinia Raj, zamki, katedry i kościoły rozsiane po całym regionie. W województwie świętokrzyskim bogactwo kulturowe łączy się z tym przyrodniczym. Nie bez powodu region też jest uważany za "geologiczny raj".

5,5 mln - tylu turystów odwiedziło w 2024 roku województwo świętokrzyskie. Jak wynika z danych opublikowanych przez Urząd Marszałkowski Województwa Świętokrzyskiego, to o ponad 250 tys. więcej niż w 2023 roku. Na liście top atrakcji znalazły się kolejno m.in.:

• Bałtowski Kompleks Turystyczny: Park Dinozaurów i Rozrywki, 
• Tężnia Solankowa w Busku-Zdroju, 
• Klasztor Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej na Świętym Krzyżu, 
• Rezerwat Przyrody Kadzielnia, 
• Park Rozrywki i Miniatur Sabat Krajno, 
• Baseny Mineralne w Solcu - Zdroju, 
• szlaki turystyczne Świętokrzyskiego Parku Narodowego, 
• Zamek Królewski w Chęcinach, 
• Europejskie Centrum Bajki w Pacanowie, 
• Zamek Krzyżtopór w Ujeździe.

"Cudze chwalicie, swego nie znacie". Choć województwo świętokrzyskie należy do najpiękniejszych miejsc na mapie kraju, to nadal czeka na odkrycie. Nieśmiało zerka do nas z mapy Polski i odsłania kolejne karty. Owszem, jest tu o wiele bardziej kameralnie, ale nie mniej malowniczo. Ruszajmy więc w podróż po wybranych zakątkach województwa.

Kielce: stolica województwa, w którym zaczynamy wyprawę po regionie. W ramach cyklu "Polska na własne oczy" odwiedziliśmy je w ubiegłym roku. To miejsce, w którym zabytki, architektura i przyroda komponują się ze sobą idealnie. Chociaż w powszechnej świadomości Kielce to m.in. Kadzielnia, majonez, dworzec autobusowy w kształcie spodka UFO i piosenka Liroy'a, miasto ma do zaoferowania naprawdę dużo. Co ważne, tutaj wszystko jest na wyciągnięcie ręki.

W granicach miasta znajduje się aż pięć rezerwatów, w tym cztery geologiczne: Wietrznia, Ślichowice, Biesak-Białogon i Kadzielnia. W ostatnim z wymienionych specjalną ochroną objęto tzw. Skałkę Geologów, która góruje nad całym wyrobiskiem. W pozostałej części kamieniołomu utworzono podziemną trasę turystyczną, tyrolkę i amfiteatr.

Z kolei obejmujący wyjątkowe walory geologiczne Kielc i okolic Geopark Świętokrzyski trafił na listę UNESCO Global Geoparks. Jeden z najbardziej malowniczych rezerwatów krajobrazowych jest z kolei Karczówka, gdzie znajduje się pobernardyński zespół klasztorny z XVII wieku. Na jej południowo-wschodnich zboczach znajduje się Ogród Botaniczny.

Wspomniane rezerwaty są idealnie wkomponowane w miejski pejzaż. Większość zabytków znajduje się w obrębie głównego deptaka miasta, czyli ul. Sienkiewicza. Jakie miejsca trzeba koniecznie odwiedzić w Kielcach? Na liście znajduje się Dawny Pałac Biskupów Krakowskich z XVII wieku, w którym obecnie mieści się Muzeum Narodowe, znajdująca się naprzeciwko Katedra pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, Muzeum Zabawek i Zabawy (największa tego typu placówka w Polsce). Warto też wstąpić do Centrum Geoedukacji w rezerwacie Wietrznia. Właśnie tu można stanąć oko w oko z historią Gór Świętokrzyskich. Kielce to również świetna baza wypadowa w inne zakątki regionu.

Polecamy nasz artykuł o Kielcach w ramach cyklu "Polska na własne oczy". Dowiecie się z niego o wiele, wiele więcej:

Z Kielc ruszamy dalej. Okoliczne miejscowości mają wiele do zaoferowania. W miejscowości Zagańsk rośnie niemal 700-letni dąb Bartek, który jest nazywany turystycznym hitem świętokrzyskiego. Kolejną wizytówką powiatu kieleckiego jest również Łysa Góra (Święty Krzyż). Według ludowych podań to właśnie tu miały się odbywać sabaty czarownic. Legenda nie wzięła się znikąd - ma związek ze starym słowiańskim obrzędem palenia czerwcowych ogni, który na Łysej Górze przetrwał pięć wieków. Z pogańskim zwyczajem walczyli benedyktyni i księża, określając go mianem zlotów wiedźm i biesów. Na szczycie góry znajduje się klasztor benedyktynów, w którym są przechowywane Relikwie Drzewa Krzyża Świętego. Jak się tu znalazły? Trop wiedzie do węgierskiego królewicza Emeryka, który miał je podarować klasztorowi. Z kościelnej wieży rozpościera się rozległa panorama na Góry Świętokrzyskie. A jest co podziwiać - w 2023 roku z gołoborza pod szczytem udało się wykonać fotografie z widokiem sięgającym Warszawy.

A teraz będzie trochę bardziej kameralnie. Jednym z najchętniej odwiedzanych miejsc w Górach Świętokrzyskich jest również kapliczka św. Franciszka. Pierwsza powstała najprawdopodobniej w 1641 roku i została wzniesiona przez świeckich braci z klasztoru w Świętej Katarzynie. Obecna powstała najpewniej w XIX wieku.

Kolejnymi ważnymi punktami są górujący nad Chęcinami Zamek Królewski z przełomu XIII i XIV wieku czy Jaskinia Raj, uchodząca za najpiękniejszą w Polsce. Pełna korytarzy zdobionych m.in. stalagmitami, stalaktytami czy stalagnatami o różnych formach i kształtach.

Co jeszcze zobaczyć w powiecie kieleckim? W Nowej Słupi działa Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego, gdzie co roku odbywają się Dymarki. Co roku przyciągają liczne grono turystów, zwłaszcza ze względu na rekonstrukcję procesu uzyskiwania żelaza na tzw. piecowisku. W tej samej miejscowości działa Park Legend, który w nowoczesny sposób ukazuje najważniejsze legendy dotyczące Świętokrzyskiego. Do listy miejsc warto dodać Ośrodek Edukacyjno-Muzealny "Świętokrzyski Sztetl" znajdujący się w XVIII-wiecznej synagodze, pałacyk Henryka Sienkiewicza w Oblęborku czy Centrum Edukacji i Kultury "Szklany Dom" poświęcone innemu polskiemu twórcy, Stefanowi Żeromskiemu. W Łopusznie warto natomiast zajrzeć do Pałacu Dobieckich i znajdującego się nieopodal kościoła.

Fani aktywnego wypoczynku również znajdą coś dla siebie. W regionie nie brakuje szlaków pieszych i rowerowych biegnących między polami i lasami, jak i przez miasta. Jeżeli chcecie czerpać z natury jak najwięcej, zarezerwujcie trochę czasu w Ziemi Koneckiej. Niewielkie wzgórza, niekończące się lasy - obszar, przez który przepływa rzeka Czarna to idealne miejsce na aktywny wypoczynek. Najbardziej znaną miejscowością turystyczną jest Sielpia, w której znajduje się zalew. Zdarza się, że jest uznawany za "świętokrzyską Ibizę". Konecczyzna to również rezerwaty. "Piekiełko Szczuckie" czy "Skałki Piekło pod Niekłaniem" pełne są skalnych grzybów, kazalnic czy słupów i innych form wymodelowanych przez Matkę Naturę. Z kolei w "Gagatach Sołtysowskich" w okolicach Odrowąża można zobaczyć świetnie zachowane tropy dinozaurów.

Skoro znów w temacie przyrodniczych bogactw jesteśmy - na terenie Ziemi Skarżyskiej znajduje się cenny leśny kompleks będący pozostałością po Puszczy Świętokrzyskiej. Miejsca te są chronione jako Suchedniowsko-Oblęgorski i Sieradowicki Park Krajobrazowy. Na terenie dawnej puszczy znajduje się rezerwat Świnia Góra, a w rezerwacie Dalejów i Rezerwacie Bliżyn-Kopalnia Ludwik chronione są również pozostałości rud żelaza. Przez Ziemię Skarżyską przepływa rzeka Kamienna, a "wodny pejzaż" dopełniają zbiorniki w Skarżysku-Kamiennej, Mostkach, Bliżynie czy Suchedniowie. W Skarżysku -Kamiennej działa Muzeum im. Orła Białego, a na Szlaku Architektury Drewnianej znajdują się m.in. kaplica św. Zofii w Bliżynie czy kościół pw. Św. Rocha w Mroczkowie. W Bliżynie znajduje się również neogotycki pałac rodziny Platerów nazywany "zameczkiem".

Kolejną perłą województwa świętokrzyskiego jest oczywiście Sandomierz - miasto na siedmiu wzgórzach. Popularności przysporzył mu z pewnością serial "Ojciec Mateusz", który jest tu kręcony od ponad piętnastu lat. Średniowieczne miasto należy do najstarszych w Polsce - na jego terenie znajduje się ponad 100 zabytków z różnych epok. Klimatyczne stare miasto z renesansowym ratuszem, jeden z najstarszych ceglanych obiektów w kraju, czyli kościół św. Jakuba czy Zamek Królewski (obecnie siedziba Muzeum Zamkowego) czy Brama Opatowska to jedne z najpopularniejszych miejsc w mieście.

Pod Sandomierzem rozciąga się niemal 470-metrowa podziemna trasa. Miasto to również lessowy Wąwóz Królowej Jadwigi i mające niemal 500 mln lat Góry Pieprzowe. Z ich szczytu można podziwiać Sandomierz w całej okazałości, razem w wijącą się w dole Wisłą. Wokół Sandomierza znajdziemy sporo miast i miasteczek powstałych we wczesnym średniowieczu z dworami, zamkami, pałacami czy kościołami (m.in. Koprzywnica czy Sulisławice).

Po zdrowie do wód? W tej kwestii również województwo świętokrzyskie ma wiele do zaoferowania. Mikroklimat, bliskość przyrody, lecznicze wody mineralne i zabiegi mające zadziałać zbawiennie na zdrowie. To wszystko można znaleźć w dwóch znajdujących się tu uzdrowiskach - Busku-Zdroju i Solcu-Zdroju. Miejscowości te przyciągają liczne grono kuracjuszy z całego kraju. Trudno się dziwić. W samym Busku-Zdroju działa jedna z najnowocześniejszych tężni solankowych w kraju.

A teraz coś dla amatorów bajek. Na Ziemi Buskiej znajduje się Pacanów, który zyskał ogólnopolski rozgłos dzięki postaci Koziołka Matołka. Możecie wędrować śladami bohatera słynnej animacji i "błąkać się po całym świecie, aby dojść do Pacanowa". Na miejscu znów możecie poczuć się jak dzieci - w miejscowości znajduje się Europejskie Centrum Bajki.

Świętokrzyskie słynie również z "polskiej Toskanii". Mowa o Ponidziu leżącym na terenie Niecki Nidziańskiej. "Piękny jest kraj cały, który przepasała wstęgą swoją Nida rwąca się do Wisły, jak córka w objęcia matki…" - zachwycał się tym pejzażem Adolf Dygasiński. Dolina rzeki Nidy pełna jest meandrów i starorzeczy. W malowniczy krajobraz wkomponowane są również pagórki, równiny i lessowe wąwozy i przydrożne kapliczki. Ponidzie swoim obszarem obejmuje m.in. Jędrzejów, Pińczów, Busko-Zdrój, Wiślicę i Nowy Korczyn.

W samym sercu Ponidzia znajduje się Ziemia Pińczowska. Adolf Dygasiński pisał, że "nigdzie tak pięknie nie śpiewają słowiki ani skowronki, nigdzie bzy nie mają woni tak miłej, nigdzie róża rankiem nie przyozdabia świata cudowniej". Chcecie sami się o tym przekonać? Tutaj piękne krajobrazy macie na wyciągnięcie ręki. Centralnym punktem jest Pińczów położony między wzgórzami a rzeką Nidą. W miejscowości warto zobaczyć Sanktuarium Matki Boskiej Mirowskiej, pałac Wielopolskich, Synagogę Starą, jak i wznoszącą się nad okolicą kaplicą św. Anny. Obiekt w stylu manierystycznym zaprojektował Santi Gucci w 1600 roku.

Stosunkowo mało znanym regionem, jeśli chodzi o turystykę, jest Ziemia Starachowicka na północnym krańcu województwa. A szkoda, bo to miejsce skrywające wiele miejsc pełnych uroku. Wystarczy chociażby wymienić Sieradowicki Park Krajobrazowy kumulujący najcenniejsze przyrodniczo obszary regionu. Natomiast pozostałości po porastającej niegdyś to miejsce Puszczy Iłżeckiej można zobaczyć w rezerwacie Rosochacz. W Starachowicach warto odwiedzić Muzeum Przyrody i Techniki "Ekomuzeum" im. Jana Pazdura - prezentowane tu wystawy są jak podróż w czasie. Od rozwoju XIX-wiecznego hutnictwa aż po prezentację zabytkowych samochodów marki STAR produkowanych przez Fabrykę Samochodów Ciężarowych.

W Wąchocku znajduje się klasztor Cystersów będący jednym z najpiękniejszym przykładów romańskiej architektury w Polsce. Został wpisany na listę "Pomników Historii". W samym Wąchocku można oczywiście zobaczyć słynny pomnik Sołtysa, czyli jednej z postaci żartów o Wąchocku, jak i - już nieco poważniej - pałac Schoenbergów. W Kałkowie-Godowie znajduje się Sanktuarium Matki Bożej Bolesnej Królowej Polski Pani Ziemi Świętokrzyskiej. Na jego obszarze znajduje się wysoka na 33 metry Golgota Świętokrzyska. Czas można spędzić też nad wodą. Nad Zalewem Brodzkim działa Centrum Turystyczne, w którym działa park linowy i znajdują się place zabaw. Można tu odpocząć - i to nie żart - pod palmami. Na miejscu znajduje się plaża, która zachęca do chwili relaksu. Wypoczynek nad wodą można też zaplanować nad zalewem w Brodach, Starachowicach czy wspomnianym już Wąchocku.

Ruszamy dalej, a konkretnie do powiatu ostrowieckiego. Region położony w malowniczej dolinie rzeki Kamiennej kusi architektonicznymi perełkami, ale i obiektami budownictwa przemysłowego i starożytnego. W 2019 roku na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO trafiły znajdujące się na tym terenie neolityczne kopalnie krzemienia pasiastego w Krzemionkach. Na terenie rezerwatu znajdują się kopalnie sprzed 4-5 tys. lat udostępnione zwiedzającym. Wiedzie tu podziemna trasa turystyczna, dzięki której można na własne oczy zobaczyć technikę wydobywania krzemienia pasiastego. Ciekawostka: jest on nazywany kamieniem optymizmu.

W Bałtowie działa natomiast Jurapark, prehistoryczne oceanarium i inne atrakcje wchodzące w skład Bałtowskiego Kompleksu Turystycznego. Przyczynkiem do powstania tych miejsc było odnalezienie tropów dinozaurów. To nie jedyne, z czego słynie region.

Prawdziwa elegancja, kunszt wykonania, prawdziwy fenomen. Mowa o porcelanie ćmielowskiej produkowanej w Ćmielowie. W 1804 roku powstała tu Fabryka Fajansu założona przez Jacka Małachowskiego. Obecnie na terenie miejscowości działają Zakłady Porcelany "Ćmielów" i Fabryka Porcelany AS. W Ćmielowie działa też Żywe Muzeum Porcelany - to idealne miejsce dla tych, którzy o produkcji słynnych filiżanek i figurek chcieliby dowiedzieć się czegoś więcej.

W Ostrowcu Świętokrzyskim na uwagę zasługuje Muzeum Historyczno-Archeologiczne mieszczące się w dawnym Pałacu Wielopolskich z końca XIX wieku. Prezentowana jest tu nie tylko kolekcja ceramiki, ale również ekspozycja poświęcona dziejom miasta.

W Dołach Biskupich znajduje się natomiast dawna fabryka tektury "Witulin". Skąd nazwa? Z regionem był związany Witold Gombrowicz. Nazwa fabryki została tak nazwana przez jego rodziców od zdrobnienia imienia powieściopisarza.

Ziemia Opatowska to kolejna perła w koronie województwa Świętokrzyskiego. Średnia grubość pokrywy lessowej to w rejonie Opatowa niemal 15 metrów! Z pewnością ułatwiała dawnym mieszkańcom drążenie piwnic pod kamienicami. Sprawdzały się idealnie do przechowywania rozmaitych specjałów, w tym miodu, wina, ceramiki czy przypraw. Skoro już zawędrowaliśmy do Opatowa, to na miejscu warto zajrzeć do kolegiaty św. Marcina Biskupa z drugiej połowy XII wieku, zobaczyć mury obronne z XVI-wieczną Bramą Warszawską czy późnobarokowy zespół klasztorny oo. Bernardynów.

Jedną z atrakcji województwa jest zamek Krzyżtopór w Ujeździe. Został wzniesiony na polecenie Wawrzyńca Senesa w XVII wieku. Fundator obiektu, wojewoda sandomierski Krzysztof Ossoliński, nie bez powodu wpadł na pomysł wzniesienia monumentalnego zespołu pałacowego. Zależało mu, by budowla budziła podziw. Zamek ma tyle okien, ile dni w roku, baszt ile pór roku i komnat tyle, ile tygodni. Nazwa pochodzi od umieszczonych na płaskorzeźbach zdobiących bramę emblematów krzyża i toporu, herbu Ossolińskich.

Kolejnym turystycznym punktem na mapie województwa jest ziemia staszowska. Stolica regionu, Staszów, zachwyca renesansowym układem urbanistycznym z klasycystycznym ratuszem z podcieniami arkadowymi, który wybudował Aleksander Czartoryski. Inne malownicze miejscowości w regionie to Połaniec, Szydłów, Rytwiany i Wiśniowa. Kurozwęki słyną natomiast z barokowo-klasycystycznego pałacu. Powstał po wielu przebudowach wzniesionego tu w 1397 roku zamku Castrum Curoswank. Poszukujecie miejsc, w których odpoczniecie od zgiełku? Tutaj idealnie sprawdzi się Pustelnia Złotego Lasu w Rytwianach. Obiekt składa się z 16 domków pustelniczych i pięknych ogrodów, gdzie można się zrelaksować i chociaż na jakiś czas uciec od hałaśliwego świata. W skład obiektu wchodzi klasztor pokamedulski czy i Muzeum serialu "Czarne Chmury". Sporo ośrodków wypoczynkowych znajduje się z kolei w Golejowie. To miejsce słynące z krasowych stawów i oczek wodnych.

Jednym z najbardziej interesujących miejsc na mapie województwa świętokrzyskiego jest Jędrzejów określany mianem miasta zegarów. Znajduje się tu Muzeum im. Przypkowskich, które jest trzecim miejscem na świecie pod względem liczebności i wartości zegarów słonecznych. Wyprzedziły go jedynie Planetarium w Chicago i Science Museum w Oxfrodzie. Kolekcja liczy ponad 600 zegarów słonecznych i astronomicznych przyrządów służących do pomiarów. Placówka znajduje się na rynku i zajmuje dwa sąsiadujące ze sobą budynki zabytkowej, przyklasztornej apteki z 1712 roku. Dlaczego jeszcze warto odwiedzić Jędrzejów? W mieście znajduje się zespół klasztorny cystersów wraz z kościołem pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, św. Wojciecha i bł. Wincentego Kadłubka. Przez kilka ostatnich lat życia właśnie tu mieszkał Wincenty Kadłubek, biskup krakowski i autor Kroniki dziejów Polski. W Jędrzejowie znajduje się stacja początkowa kursującej między Jędrzejowem a Pińczowem Świętokrzyskiej Kolejki Wąskotorowej Ciuchcia Ponidzie.

Wycieczkę po województwie kończymy na Ziemi Włoszczowskiej. Na jej terenie znajduje się jedyny w województwie rezerwat ornitologiczny Ługi chroniący siedliska ponad 40 gatunków ptaków. Rzeka Pilica przyciąga z kolei kajakarzy i wędkarzy. W regionie nie brakuje tras rowerowych, szlaków do pieszych wędrówek i nordic walkingu, jak i leśnych ścieżek dydaktycznych. Ziemia Włoszczowska obfituje również w obiekty sakralne znajdujące się na Szlaku Architektury Drewnianej. Wśród najważniejszych znajdują się m.in. kościół pw. Matki Bożej Częstochowskiej w Kossowie czy kaplica cmentarna św. Anny w Kurzelowie. Wśród murowanych świątyń na uwagę zasługują natomiast kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny we Włoszczowie czy kościół pw. Św. Małgorzaty w Moskorzewie. To również kraina dworów, murowanych pałaców, np. w Kwilinie czy Olesznie. W Kluczewsku znajduje się z kolei neogotycki spichlerz, a w Krasocinie holenderski wiatrak z połowy XIX wieku. W ostatniej z wymienionych miejscowości znajduje się również Krasockie Muzeum Chleba.

To tylko część powodów dla których warto odwiedzić województwo świętokrzyskie. Region jest prawdziwą perłą na mapie Polski, łączącą to, co najlepsze: bogactwo natury, malownicze miasta, miasteczka, wsie i zabytkowe perełki. Jeśli jeszcze zastanawiacie się, czy wybrać się tu chociażby na weekend, odpowiedź brzmi: naturalnie. Bo Świętokrzyskie najlepiej zwiedza się nie w planach, ale na własne oczy. Wtedy smakuje najlepiej.

***

O akcji "Polska na własne oczy"

Wakacje, znowu są wakacje! Polacy tłumnie ruszają na długo wyczekiwany odpoczynek, a my chcemy im w tym towarzyszyć, służyć dobrą radą, co można zobaczyć w naszym pięknym kraju. Może wspaniałe atrakcje czekają dosłownie tuż za rogiem? Cudze chwalicie, swego nie znacie - pisał poeta. I my chcemy pokazać, że faktycznie tak jest. W tym roku będziemy w warmińskich lasach, nad Łyną, w Białowieży, Ciechocinku, na Roztoczu i w wielu innych miejscach. Ruszaj z nami!

***

Źródło:

INTERIA.PL:

1. Niegdyś tropikalny raj, teraz perełka Świętokrzyskiego. Kielce tylko czekają, by odkryć je na nowo (kobieta.interia.pl/podroze/news-polska-na-wlasne-oczy-niegdys-tropikalny-raj-teraz-perelka-s,nId,7677988),
2. Jędrzejów. Miasto zegarów z trzecią największą kolekcją na świecie (kobieta.interia.pl/podroze/news-polska-na-wlasne-oczy-jedrzejow-miasto-zegarow-z-trzecia-naj,nId,6933794).

Album "Świętokrzyskie czaruje" wydany przez Regionalną Organizację Turystyczną Województwa Świętokrzyskiego